Haptische waarneming is een zintuiglijke kwaliteit waarmee mensen objecten of onderwerpen kunnen voelen op basis van actieve verkenning. Haptische waarneming verschilt van tactiele waarneming, wat overeenkomt met passief huid perceptie. Multisensorische integratiestoornissen, neurologische ziekten en receptorziekten interfereren met haptische perceptie.
Wat is haptische waarneming?
Haptische waarneming is een zintuiglijke kwaliteit waarmee mensen objecten of onderwerpen kunnen voelen op basis van actieve verkenning. De mens huid sense heeft verschillende kwaliteiten. De passieve kwaliteiten worden samengevat onder de term tactiele waarneming tot aan de tastzin. Tastbare waarneming bestaat uit protopathische en epicritische waarneming en bestaat dus uit het passieve gevoel van temperatuur, het passieve gevoel van pijn en het eveneens passieve gevoel van aanraking. Echter, de mens huid heeft ook het vermogen om de kwaliteiten van objecten en levende wezens waar te nemen door middel van actieve verkenning. Deze actieve verkenning wordt ondergebracht onder de term haptiek. De term gaat terug op Max Desoir, die de term in de 19e eeuw bedacht. Haptiek omvat zowel interoceptie als exteroceptie, dwz de actieve waarneming van prikkels op het oppervlak van het lichaam en de actieve waarneming van prikkels vanuit het lichaam. Biofysiologisch wordt de basis van tactiele en haptische waarneming gevormd door de somatosensorische en sensorimotorische systemen. Haptiek omvat pijn waarneming in de zin van nociceptie, temperatuurwaarneming in de zin van thermoreceptie en haptische oppervlaktegevoeligheid in de zin van waarneming van mechanische stimuli als druk, trillingen en weefselrek. Ook opgenomen in haptiek is proprioceptie als dieptegevoeligheid of het vermogen om de eigen lichaamspositie in de ruimte waar te nemen. Bovendien worden kinesthesie en visceroceptie vaak tot de haptiek gerekend.
Functie en taak
Haptiek stelt mensen in staat objecteigenschappen waar te nemen, zoals de grootte, het gewicht, de contour, materiaaleigenschappen, sterkte, en temperatuur van een onderwerp of object. Bij de haptische waarneming zijn verschillende receptoren of sensorische cellen betrokken. De mechanoreceptoren van de huid behoren tot hen, evenals de rek-, druk- en trillingsreceptoren in de pezen, gewrichten, en spieren. Het haptische systeem integreert deze informatie in een algemene perceptie. Tot 600 miljoen receptoren bevinden zich in de individuele huidlagen, bijvoorbeeld de Vater-Pacini-bloedlichaampjes voor trillingsstimuli, de Meissner-bloedlichaampjes voor drukveranderingen, de Merkel-cellen voor aanhoudende drukstimuli en de Ruffini-bloedlichaampjes voor weefsel stretching of de Golgi-peesorganen en de spierspoelen. De lichaamsharen zijn ook uitgerust met ongeveer 50 aanraakreceptoren voor het registreren van vervormingen. De vrije zenuwuiteinden in de epidermis nemen temperatuur waar en pijn stimuli naast mechanische stimuli. In tegenstelling tot andere zintuiglijke waarnemingen speelt de integratie van meerdere receptoren dus een grote rol bij haptische waarneming. De informatie van de mechano- en proprioceptoren reist via afferente sensorische paden van de spinal cord door de thalamus in de hersenschors. In de thalamus, vindt het circuit plaats via de ventrale posterieure kern. Ingezeten neuronen projecteren rechtstreeks naar de secundaire en primaire somatosensorische delen van de twee contralaterale hersenhelften. Corticale verwerking heeft afferenten van daaruit naar de pariëtale kwab en naar secundaire somatosensorische gebieden. De projectie gaat op dit punt verder naar tijdelijke pariëtale gebieden, frontale temporale associatiecortices en insulaire cortex. Neuronen in de posterieure pariëtale cortex zijn belast met de multisensorische integratie van haptische informatie. Ze vormen de basis voor cognitie. Raak aan geheugen wordt geleverd door verbindingen met de temporale kwab. Efferente signalen reizen naar de pariëtale kwab via neuronale verbindingen met subcorticale en corticale regio's. Er treden verschillen op voor tactiele en haptische sensorische stimulatie. Voor haptische waarneming is er, in tegenstelling tot tactiele waarneming, altijd activiteit in de motorische cortex.
Ziekten en klachten
Omdat haptiek voor een groot deel afhankelijk is van de integratie van multisensorische informatie, kan verstoring van deze integratieprocessen verband houden met een algemeen verminderde haptische perceptie. Sensorische integratiestoornissen belemmeren de interpretatie van en respons op bepaalde stimuli. Dientengevolge lijken de getroffenen zich ongepast te gedragen en kunnen ze bijvoorbeeld ongepaste hoeveelheden of weinig druk uitoefenen bij het aanraken van objecten of mensen. Haptische overactiviteit heeft een sterke erfelijkheidsgraad en kan worden behandeld dankzij moderne therapieën op het gebied van multisensorische integratie. Een onvermogen om haptisch te integreren kan ook aanwezig zijn na laesies in de posterieure pariëtale cortex. Dergelijke laesies kunnen bijvoorbeeld worden veroorzaakt door ischemie beroerte, of door neurologische ziekten zoals multiple sclerose De haptiek kan echter ook worden aangetast onafhankelijk van multisensorische integratieprocessen. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij beschadiging van de afferente zenuwbanen in de spinal cord Schade aan alle andere haptisch relevante regio's van de centrale zenuwstelsel kan ook de oorzaak zijn van verminderde haptiek. Afhankelijk van de lokalisatie van de laesie, haptisch geheugen kan bijvoorbeeld worden aangetast. Even goed denkbaar zijn laesiegerelateerde foutieve tactiele informatie, zoals die het gevolg zou kunnen zijn van een verminderde oppervlaktegevoeligheid. Receptorgerelateerde ziekten zijn in deze context vrij zeldzaam, maar kunnen zowel de verminderde oppervlaktegevoeligheid als neuronale ziekten veroorzaken. Receptorstoornissen worden vaak geassocieerd met intoxicatie. Haptische ongevoeligheid wordt echter veel vaker geassocieerd met perifere of centrale zenuwbeschadiging. Randapparatuur zenuwschade kan bijvoorbeeld voorkomen in de context van polyneuropathie en in dit geval wordt geassocieerd met vitaminegebrek, alcohol misbruik, suikerziekte, toxines, of kanker en infectieziekten, onder andere. Dienovereenkomstig zijn er veel mogelijke redenen voor haptische waarnemingsstoornissen. De diagnose van een specifieke ziekte blijkt in deze context dan ook een grote uitdaging.
