Salutogenese is de wetenschap van het ontstaan en in stand houden van volksgezondheid Salus komt uit het Latijn en betekent volksgezondheidbetekent het woord deel -genese letterlijk opkomen. Salutogenese kan dus worden gezien als de tegenhanger van pathogenese, die de ontwikkeling van ziekte beschrijft. In de jaren zeventig onderzocht de medisch socioloog Aaron Antonovsky de vraag welke factoren de salutogenese beïnvloeden. Hij ontwikkelde een theoretisch model van de eigenschappen die nodig zijn om gezond te worden en te blijven.
Antonovsky's onderzoek
Antonovsky voerde een onderzoek uit naar het aanpassingsvermogen aan menopauze gebruikmakend van een groep vrouwen die in opgesloten zaten concentratie kampen op jonge leeftijd. Hij vergeleek hun vermogen om met deze specifieke hormonale toestand om te gaan met dat van een controlegroep. Ondanks de reeds bestaande spanning van hun tijd in de concentratie kampen waren er vrouwen die Antonovsky als volledig gezond beoordeelde, zowel lichamelijk als geestelijk. Ze leken endogene bronnen te hebben die hen ondanks de slechte ervaringen (stressoren) gezond hielden. Antonovsky's studie voegde de aspecten van salutogenese toe aan de gebruikelijke focus van de wetenschap op de ontwikkeling van ziekte (pathogenese) tot dan toe. Al snel werd duidelijk dat er grote verschillen waren tussen het benaderen van ziekte vanuit een salutogenetisch of pathogenetisch perspectief. Pathogenese probeert ziekte te voorkomen. Salutogenese, aan de andere kant, streeft naar een aantrekkelijk volksgezondheid doel. Het is dan niet het vermijden van high bloed suiker door dieet dat is de focus in suikerziekte mellitus bijvoorbeeld, maar eerder het succesvolle jogging sessie die leidt tot een algeheel gevoel van welzijn. Verder onderzoek richtte zich vervolgens meer op hoe gezondheid wordt gecreëerd en hoe deze kan worden gehandhaafd.
Het gevoel van samenhang
Een concept dat nauw verwant is aan salutogenese is het gevoel van samenhang. Het werd bedacht door Antonovsky en betekent een gevoel van verbondenheid en een diepe innerlijke tevredenheid met zichzelf en anderen. Drie componenten zijn belangrijk voor het gevoel van samenhang:
- Begrijpelijkheid: het vermogen om verbanden te leggen tussen de gebeurtenissen in het leven.
- Beheersbaarheid: het vermogen om met gebeurtenissen om te gaan.
- Zinvolheid: de overtuiging dat alle gebeurtenissen een betekenis hebben. Door deze overtuiging is het gemakkelijker om de gebeurtenissen te accepteren.
Deze drie kwaliteiten ontwikkelt ieder mens in zijn eerste 20 levensjaren. Afhankelijk van hoe sterk ze uitgesproken worden, kunnen mensen anders goed omgaan met crises, bijvoorbeeld met ingrijpende ervaringen zoals het overlijden van een familielid, met stressvolle fasen op het werk of zelfs met een ziekte. Hoe gezond we zijn, hangt dus voor een groot deel af van de uitdrukking van de drie kenmerken.
Veerkracht en salutogenese
De twee termen veerkracht en salutogenese zijn nauw verwant. Veerkracht betekent zoiets als veerkracht. Hoe veerkrachtiger we zijn, hoe beter ons lichaam verstoringen kan opvangen, hoe gezonder we blijven. Er zijn bijvoorbeeld mensen die nooit ziek worden, ook al worden ze blootgesteld aan veel potentieel pathogene omstandigheden. Anderen liggen daarentegen in bed koorts of symptomen van uitputting, zelfs tijdens milde stressvolle situaties. De eersten zijn veerkrachtiger omdat ze in kritieke situaties een beroep kunnen doen op persoonlijke middelen en een crisis zien als een kans voor verdere ontwikkeling.
Hoe blijf ik gezond?
Pathogenese en salutogenese kunnen goed worden beschreven aan de hand van theoretische modellen. Maar hoe bereik je in de praktijk een gevoel van samenhang, zoals beschreven door Antonovsky? Middelen voor persoonlijk verzet, zoals intelligentie, flexibiliteit, verziendheid, materiële rijkdom, het sociale netwerk en de immuunsysteem, een belangrijke rol spelen. Degenen met een hoge levensstandaard, veel vrienden en een goede opleiding hebben de beste voorwaarden om gezond te blijven. Gezondheid is dus sterk afhankelijk van externe omstandigheden. Een positieve zelfevaluatie en werken aan de eigen identiteit zijn echter net zo cruciaal. Alleen degenen die vrede met zichzelf hebben, kunnen op lange termijn gezond blijven. Ten slotte moet worden opgemerkt dat gezondheid een proces is en geen toestand. Er zijn altijd fasen in het leven waarin ziekte of gezondheid de boventoon voert, maar een evenwichtige levensstijl die hulpbronnen bevordert en aantrekkelijke gezondheidsdoelen stelt in de geest van salutogenese, is de beste manier om op lange termijn gezond te blijven.