Atopie en atopische ziekten

Kort overzicht

Atopie – definitie: genetische aanleg voor allergie
atopische ziekten: b.v. allergische ontsteking van het neusslijmvlies en het bindvlies (zoals bij hooikoorts of dierenhaarallergie), allergisch astma, neurodermitis, voedselallergieën, allergische netelroos
Oorzaken: Genmutaties die erfelijk zijn
Diagnose: anamnese afnemen, lichamelijk onderzoek, allergietesten.
Behandeling van atopische ziekten: vermijden van triggers (indien mogelijk), medicatie tegen allergische symptomen, mogelijk specifieke immunotherapie als oorzakelijke behandeling
Preventie van atopische ziekten: Vermijden van roken tijdens zwangerschap en borstvoeding, borstvoeding, eventueel speciale babyvoeding (voordeel controversieel), geen overdreven hygiëne etc.

Wat betekent atopie?

Atopische mensen zijn genetisch gevoelig voor een allergische reactie op contact met feitelijk onschadelijke stoffen uit de omgeving (bijvoorbeeld het eiwit van bepaalde pollen). Hun immuunsysteem vormt antilichamen van het IgE-type (immunoglobuline E) en de getroffenen ontwikkelen typische allergische symptomen.

Wanneer immuuncellen met IgE-antilichamen allergietriggers (allergenen) op hun oppervlak vangen, geven ze als reactie pro-inflammatoire boodschapperstoffen zoals histamine af. Deze veroorzaken vervolgens allergische rhinitis en andere allergische symptomen.

Wat zijn de atopische ziekten?

Atopische ziekten kunnen zich ontwikkelen op basis van atopie als gevolg van verschillende omgevingsfactoren. Ze worden ook samengevat onder de term ‘atopische cirkel van vormen’. Typische voorbeelden zijn:

allergisch bronchiaal astma: contact met een allergeen (zoals pollen, huisstof) veroorzaakt een astma-aanval. Naast allergisch astma bestaat er ook niet-allergisch astma, waarbij bijvoorbeeld lichamelijke inspanning of kou de aanvallen uitlokken.
Neurodermitis (atopisch eczeem, atopische dermatitis): deze inflammatoire huidziekte komt meestal voor in de vroege kinderjaren. Het wordt gekenmerkt door chronisch terugkerend, intens jeukend huideczeem.
allergische netelroos (urticaria): contact met een allergeen veroorzaakt intens jeukende striemen en/of zwelling van het weefsel (angio-oedeem = Quincke-oedeem).

Verschil tussen atopische en allergische ziekten

Atopische ziekten zijn allergische ziekten waarbij antilichamen van het immunoglobuline E-type in belangrijke mate betrokken zijn.

Bij allergische contactdermatitis (zoals nikkelallergie) en medicijnexantheem worden de allergische symptomen bijvoorbeeld gemedieerd door T-lymfocyten (een subgroep van leukocyten) en treden ze 12 tot 72 uur na contact met het allergeen op. Artsen noemen dit een allergische reactie type 4 (laat type).

Lees hier meer over de verschillende soorten allergische reacties.

Wat zijn de oorzaken van atopie?

Onderzoekers hebben ook een aantal locaties (genloci) op verschillende genen kunnen identificeren die, wanneer ze worden gewijzigd (gemuteerd), het risico op hooikoorts, allergisch astma en dergelijke verhogen. Het merendeel is echter nog steeds onduidelijk.

Atopie is erfelijk

Wat echter duidelijk is, is dat de genetische aanleg voor atopische reacties erfelijk is.

Dit risico neemt toe tot 40 tot 60 procent als beide ouders aan een atopische ziekte lijden.
Als zowel moeder als vader aan dezelfde atopische ziekte lijden, neemt het risico voor het kind toe tot 60 tot 80 procent.

Ter vergelijking: kinderen van wie de ouders geen atopische ziekte hebben, lopen een risico van maximaal 15 procent om zelf een dergelijke ziekte te ontwikkelen.

Welke symptomen wijzen op atopie?

Er zijn enkele huidsymptomen die op atopie kunnen duiden. Deze zogenaamde atopiestigmata omvatten bijvoorbeeld:

Teken van Hertoghe: het laterale deel van de wenkbrauw ontbreekt gedeeltelijk of volledig. Meestal zijn beide wenkbrauwen aangetast.
Ichthyosis hand, voet: toegenomen tekening van de huidlijnen van de handpalm en voetzolen
dubbele onderooglidrimpel (Dennie-Morgan-rimpel)
droge, broze, gebarsten, schilferige huid (xerosis cutis)
bleke, grijswitte gezichtskleur en donkere kringen rond de ogen (donkere huidskleur = halo's rond de ogen)
bontmutsachtige haarlijn
witte dermografie: als men bijvoorbeeld met een spatel of vingernagel over de huid strijkt, laat dit een witachtig spoor achter.

Deze stigmata zijn een indicatie, maar geen bewijs van atopie! Ze kunnen ook andere oorzaken hebben.

Hoe kan een atopie of atopische ziekte worden gediagnosticeerd?

Tijdens het lichamelijk onderzoek zoekt de arts naar stigmata die op atopie kunnen duiden (zie: Symptomen).

Verdachte triggers van allergische symptomen kunnen worden ontmaskerd met allergietests. Vaak zijn dit huidtesten zoals de priktest:

Ook bij een vermoeden van atopie of atopische ziekte kan bloedonderzoek duidelijkheid verschaffen. Als bijvoorbeeld het totale niveau van immunoglobuline E verhoogd is, duidt dit op een allergische ziekte. De verhoogde meetwaarde kan echter ook andere redenen hebben. Daarnaast kan er ook bij normaal totaal IgE sprake zijn van een allergie.

Meer over de verschillende testprocedures bij vermoedelijke allergie leest u in het artikel Allergietest.

Hoe wordt atopie behandeld?

Aan de genetische aanleg zelf kan niets worden gedaan. Als zich echter al een atopische ziekte heeft ontwikkeld, moeten de getroffenen de trigger zoveel mogelijk vermijden.

Allergische symptomen kunnen onder controle worden gehouden met verschillende medicijnen (zoals tabletten, neusspray, enz.):

Antihistaminica verzwakken of blokkeren de werking van histamine – de boodschapperstof die een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling van allergische symptomen.
Corticosteroïden (“cortison”) hebben een ontstekingsremmende werking. Ze worden bijvoorbeeld gebruikt bij astma en ernstige hooikoorts.
Mestcelstabilisatoren remmen de afgifte van histamine uit de zogenaamde mestcellen. Ze fungeren dus in de eerste plaats preventief tegen allergische symptomen.

Alle genoemde medicijnen zijn gericht tegen de symptomen van een atopische of allergische ziekte. Met specifieke immunotherapie (hyposensibilisatie) proberen artsen daarentegen de oorzaak van de allergie te doorgronden:

Allergeenspecifieke immunotherapie is zeer geschikt voor de behandeling van allergische rhinitis (met of zonder allergische conjunctivitis), bijvoorbeeld hooikoorts. De werkzaamheid ervan is ook goed bewezen bij allergische astma en allergie voor insectengif.

Zo ziet preventie van atopie eruit

Atopie zelf kan niet worden voorkomen. Er zijn echter een aantal dingen die gedaan kunnen worden om te voorkomen dat een atopische ziekte zoals hooikoorts of allergisch astma zich daadwerkelijk ontwikkelt op basis van een genetische aanleg.

Daarom mogen zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven niet roken. Dit verlaagt het risico op allergieën voor hun kind. Om dezelfde reden moeten (aanstaande) moeders passief roken zoveel mogelijk vermijden.

Speciale kindervoeding (HA-voeding) wordt vaak gebruikt voor kinderen met een verhoogd risico op allergieën die niet voldoende borstvoeding (kunnen) krijgen. Het voordeel van dit speciale voer is echter niet bewezen.

Wat effectief is gebleken bij het voorkomen van allergieën is het vermijden van te veel hygiëne in de kindertijd.

Meer hierover en andere manieren om atopische of allergische aandoeningen te voorkomen kun je lezen in het artikel Allergiepreventie.