Kort overzicht: Porfyrie
- Symptomen: Afhankelijk van de vorm, hevige buikpijn, maag-darmproblemen, spierzwakte en verlamming, hart- en vaatproblemen, hoge lichtgevoeligheid van de huid, roodachtige urine
- Vormen: Er zijn zeven verschillende vormen, waarvan er vier acuut zijn, dat wil zeggen tot zeer plotselinge symptomen leiden.
- Oorzaken: Porfyrie wordt veroorzaakt door veranderingen in het genetisch materiaal; triggers zijn onder meer alcohol, bepaalde medicijnen en infecties.
- Behandeling: Het belangrijkste is om de triggers (bijvoorbeeld alcohol, medicijnen) consequent te vermijden; afhankelijk van de vorm kunnen verschillende medicijnen en een consistente huidbescherming ook helpen.
- Progressie: Varieert afhankelijk van de vorm, maar een grotendeels normaal leven is meestal mogelijk als de getroffenen consequent bepaalde voorzorgsmaatregelen in acht nemen en de triggers vermijden
- Preventie: Omdat de ziekte genetisch bepaald is, is het niet mogelijk deze te voorkomen. Opflakkeringen kunnen echter vaak worden voorkomen met eenvoudige maatregelen.
Wat is porfyrie?
De term metabolisme beschrijft de som van alle biochemische processen in het lichaam waarbij stoffen worden opgebouwd, afgebroken en omgezet. Bij deze processen zijn enzymen betrokken. Dit zijn gespecialiseerde eiwitten die elk één stap in de reactieketen verwerken.
Er vinden veel verschillende metabolische routes plaats in het menselijk lichaam – een daarvan is de vorming van wat bekend staat als heem. Dit is een chemische verbinding die het lichaam onder meer nodig heeft voor de rode bloedcellen en het rode bloedpigment dat ze bevatten.
Vanwege hun chemische structuur zijn deze voorlopers ook porfyrines en hebben ze hun naam aan porfyrieën gegeven. Porfyrines hopen zich vooral op in de huid en de lever.
Waarom is porfyrineheem belangrijk?
Heme is een belangrijk onderdeel van hemoglobine – het rode bloedpigment in rode bloedcellen. Hemoglobine bestaat uit een eiwitcomplex met een centrale heemgroep. Het ijzerion in haem bindt moleculaire zuurstof. Hierdoor kunnen de rode bloedcellen het organisme via het bloed van zuurstof voorzien.
Porfyrie: frequentie
Er zijn in totaal zeven verschillende vormen van porfyrie, maar slechts twee daarvan, porphyria cutanea tarda (PCT) en acute intermitterende porfyrie (AIP), komen met enige significante frequentie voor bij volwassenen. Ongeveer twee op de 100,000 mensen lijden aan PCT en ongeveer één op de 1,000,000 mensen lijdt aan AIP.
Erytropoëtische protoporfyrie is de derde meest voorkomende porfyrie in het algemeen: ongeveer één op de 200,000 mensen wordt getroffen. Alle andere vormen zijn zeer zeldzaam.
Wat zijn de symptomen van porfyrie?
Symptomen van acute intermitterende porfyrie (AIP)
Acute intermitterende porfyrie is de meest voorkomende acute porfyrie. Vrouwen worden driemaal vaker getroffen dan mannen. In de regel wordt deze vorm van porfyrie pas merkbaar tussen de leeftijd van 20 en 40 jaar. Acute intermitterende porfyrie wordt gekenmerkt door een verscheidenheid aan symptomen, waardoor het voor artsen vaak moeilijk is om de juiste diagnose te stellen.
De ziekte veroorzaakt voornamelijk acute buikpijn en neurologische en psychiatrische symptomen. Zoals de term intermitterend suggereert, komen deze vaak voor in afleveringen. Dergelijke acute aanvallen worden meestal veroorzaakt door alcohol, medicijnen, hormonale veranderingen zoals zwangerschap en menstruatie, stress of een tekort aan koolhydraten als gevolg van een dieet of vasten.
Een acute aanval duurt meestal één tot twee weken. Als er verlammingsverschijnselen optreden, kan deze periode aanzienlijk langer zijn.
Typische symptomen van een acute aanval zijn
- Fever
- Braken en chronische constipatie die moeilijk te behandelen is
- Roodachtige urine die na verloop van tijd donkerder wordt (donkere vlekken in het ondergoed!)
- Neurologische symptomen zoals onvolledige of volledige verlamming, spierzwakte en stoornissen van de sensorische organen en het evenwichtsgevoel (sensorische stoornissen)
- Stemmingswisselingen, wanen, coma en toestanden van verwarring (delirium)
- Cardiovasculaire problemen zoals snelle hartslag (tachycardie) en hoge bloeddruk (hypertensie)
Symptomen van porfyrie cutanea tarda (PCT)
Problemen treden echter meestal alleen op als de lever zwaar belast wordt. De heemvoorlopers (porfyrines) hopen zich vervolgens op in de lever, komen in de bloedbaan terecht en bereiken zo de huid. Het resultaat is ernstige lichtgevoeligheid: de UV-stralen in zonlicht veroorzaken blarenvorming op onbeschermde delen van de huid, bijvoorbeeld op de handen, het gezicht en de nek.
Bovendien zijn sommige patiënten overmatig behaard op het voorhoofd, de wangen en rond de ogen (hypertrichose). De urine kan bruinrood van kleur zijn vanwege de porfyrines die erboven worden uitgescheiden.
Symptomen van erytropoëtische protoporfyrie (EPP)
EPP begint in de kindertijd. Bij deze vorm van porfyrie is de huid extreem gevoelig voor licht, omdat de zich ophopende porfyrines onder invloed van zonlicht zuurstofradicalen in de huid vormen. Dit zijn agressieve chemische verbindingen die leiden tot brandwondenachtige symptomen met jeuk en pijn.
Welke vormen van porfyrie zijn er?
De vorming van heem vindt plaats in acht verschillende reactiestappen. Voor elk ervan is een specifiek enzym nodig. Een enzymdefect in zeven van deze acht enzymen leidt tot porfyrie.
Deskundigen onderscheiden daarom in totaal zeven verschillende vormen van porfyrie. Vier hiervan zijn acuut, terwijl de andere drie niet-acute varianten zijn. Acuut betekent dat de symptomen die kenmerkend zijn voor de ziekte zeer plotseling optreden.
De vier acute vormen van porfyrie zijn:
- acute intermitterende porfyrie,
- porphyria variegata,
- de zeer zeldzame Doss-porfyrie.
De drie niet-acute vormen van porfyrie veroorzaken daarentegen geen acute buikpijn en treffen vooral de huid. Ze bevatten:
- Porphyria cutanea tarda,
- erytropoëtische protoporfyrie en
- de zeldzame congenitale erytropoëtische porfyrie (ziekte van Günther).
De vorming van heem vindt voornamelijk plaats in het beenmerg en in mindere mate in de lever. Daarom kunnen de zeven vormen van porfyrie ook worden geclassificeerd op basis van waar de heemvoorlopers zich voornamelijk ophopen als gevolg van een enzymdefect:
- hepatische porfyrie (lever): acute intermitterende porfyrie, porphyria variegata, erfelijke coproporfyrie, Doss porfyrie, porphyria cutanea tarda
Oorzaken en risicofactoren
Alle vormen van porfyrie worden veroorzaakt door een verandering (mutatie) in het deel van het genetisch materiaal dat de bouwinstructies bevat voor een van de enzymen die betrokken zijn bij de vorming van heem. In de meeste gevallen geeft één ouder de mutatie door aan zijn nakomelingen. De overerving is meestal autosomaal dominant.
Porfyrie manifesteert zich echter meestal pas als er bepaalde externe invloeden bijkomen, zoals alcoholgebruik, nicotinegebruik, bepaalde medicijnen, hormonale anticonceptiva, stress of infecties. Infecties met het hepatitis C-virus en het humaan immunodeficiëntievirus (HIV) spelen een rol bij porphyria cutanea tarda.
In sommige gevallen kan vergiftiging (zoals loodvergiftiging) ook leiden tot porfyrie.
Onderzoeken en diagnose
Vanwege de complexiteit van de ziekte en het brede scala aan symptomen is het zelfs voor een ervaren arts soms moeilijk om de juiste diagnose te stellen. Bijzonder belangrijk zijn de typische symptomen van porfyrie en informatie over vergelijkbare ziektebeelden bij familieleden.
Andere belangrijke diagnostische stappen bij het ophelderen van porfyrie zijn afhankelijk van de respectieve vorm van porfyrie.
Acute intermitterende porfyrie
Bij acute intermitterende porfyrie wordt de urine rood tot donkerrood als deze lange tijd blijft staan. Deze test is echter slechts in twee derde van de gevallen succesvol.
Een andere test is de omgekeerde Ehrlich-aldehydetest. De arts voegt een druppel urine toe aan één milliliter van een speciale oplossing, het zogenaamde Ehrlich-reagens. Als er acute intermitterende porfyrie aanwezig is, is het resultaat een kersenrode kleur.
Het wordt gekenmerkt door een vergrote lever, die meestal voelbaar is. Een echografisch onderzoek brengt meestal een leververvetting of levercirrose aan het licht. Soms is een leverbiopsie informatief. De arts neemt met een holle naald onder plaatselijke verdoving een klein stukje weefsel af.
Erytropoëtische protoporfyrie
De beschreven symptomen geven vaak aanleiding tot het vermoeden van erytropoëtische protoporfyrie. Dit vermoeden kan worden bevestigd door een bloedanalyse. De arts onderzoekt het bloed op vrij protoporfyrine, een voorloper van heem. Protoporfyrine kan ook worden gedetecteerd met behulp van een ontlastingsmonster.
Behandeling
Acute intermitterende porfyrie
Bij een bevestigde diagnose en ernstige aanvallen is het vaak nodig om patiënten op de intensive care te monitoren, omdat er een risico bestaat op ademhalingsverlamming. Het is vooral belangrijk om de triggers van een acute aanval te elimineren, bijvoorbeeld door bepaalde medicijnen te staken.
Voor het eerst sinds 2020 is er ook een causale therapie beschikbaar. Het actieve ingrediënt remt het enzym dat de allereerste stap van de haemproductie mogelijk maakt. Dit voorkomt dat de schadelijke tussenproducten die verantwoordelijk zijn voor de symptomen van porfyrie zich vormen en ophopen.
Porphyria cutanea tarda
In het geval van porphyria cutanea tarda helpt het vaak om triggerende factoren zoals alcohol en oestrogeen (zoals in de pil) consequent te vermijden. Bovendien moeten de getroffenen zichzelf tegen de zon beschermen met zonbeschermende zalven en kleding.
Behandeling met chloroquine wordt aanbevolen voor ernstige gevallen. Chloroquine, oorspronkelijk een medicijn tegen malaria, bindt het porfyrine. In deze vorm kan het lichaam het via de nieren uitscheiden.
Omdat getroffenen zonlicht moeten vermijden, ontwikkelen ze vaak een vitamine D-tekort, omdat vitamine D voornamelijk in de huid wordt gevormd bij blootstelling aan zonlicht. In dit geval zal de arts ook een vitamine D-preparaat voorschrijven.
Erytropoëtische protoporfyrie
In zeldzame gevallen kunnen de symptomen van erytropoëtische protoporfyrie worden verlicht door bètacaroteen, een oranjekleurig natuurlijk pigment, in te nemen. Het helpt de reactieve zuurstof die door licht in de huid wordt geproduceerd onschadelijk te maken en de symptomen te verbeteren. Wanneer het wordt ingenomen, krijgt de huid meestal een lichtoranje kleur.
Sommige mensen met EPP lijden aan een verminderde leverfunctie. De getroffenen krijgen vervolgens medicijnen ter ondersteuning van de lever. In ongeveer twee tot vijf procent van de gevallen ontstaat cirrose, een chronische leverziekte. In dit geval kan een levertransplantatie noodzakelijk zijn.
EPP leidt ook vaak tot een vitamine D-tekort, dat kan worden gecompenseerd met een vitamine D-preparaat.
Verloop van de ziekte en prognose
Acute intermitterende porfyrie
De meeste patiënten die één of meer recidieven hebben, herstellen volledig en hoeven slechts een paar voorzorgsmaatregelen te nemen. In minder dan tien procent van de gevallen treden vaak terugkerende recidieven op. Als er verlammingsverschijnselen optreden, duurt het vaak enkele weken tot vele maanden voordat deze verdwijnen.
Erytropoëtische protoporfyrie
Porphyria cutanea tarda
Het beloop van deze vorm van porfyrie is over het algemeen gunstig, maar hangt af van hoe ernstig de lever is beschadigd en of de getroffenen consequent bepaalde medicijnen als trigger vermijden.
het voorkomen
Porfyrie kan niet worden voorkomen omdat de ziekte genetisch bepaald is. De getroffenen kunnen echter zelf veel doen om de symptomen van porfyrie te voorkomen of te verlichten.
Acute intermitterende porfyrie
De meeste acute aanvallen kunnen worden vermeden door consistente voorzorgsmaatregelen te nemen.
Alcohol: Het is voor de getroffenen raadzaam om alcohol zoveel mogelijk te vermijden.
Dieet: Diëten of vasten leiden soms tot een acute opflakkering. Het is daarom erg belangrijk om een regelmatig dieet te volgen en uw gewicht laag te houden. Patiënten met ernstige porfyrie die al verschillende aanvallen hebben gehad, moeten hulp zoeken bij hun arts en een voedingsdeskundige.
Porphyria cutanea tarda en erytropoëtische protoporfyrie
Bij beide vormen van porfyrie is het belangrijk om de zon zoveel mogelijk te vermijden:
Zonnebrandcrème: Normale zonnebrandcrèmes zijn niet geschikt omdat ze licht in het UV-bereik absorberen, maar niet de blauwe component van zichtbaar licht, die ook de huid beschadigt. Getroffenen mogen daarom alleen speciale zonnecrèmes op basis van titaniumdioxide en zinkoxide gebruiken, omdat deze beschermen tegen UVA, UVB en zichtbaar licht.
