Selectieve waarneming is gebaseerd op het natuurlijke mechanisme waarmee de mens hersenen zoekt naar patronen in zijn omgeving. Vanwege het selectieve karakter is de kans groter dat mensen zien wat er in een patroon past. Selectiviteit van perceptie krijgt klinische relevantie, bijvoorbeeld in de context van Depressie.
Wat is selectieve waarneming?
Selectieve waarneming is gebaseerd op het natuurlijke mechanisme waarmee de mens hersenen zoekt naar patronen in zijn omgeving. De mens hersenen werkt met patronen. In de evolutiebiologie heeft het menselijk vermogen om patronen te herkennen aanzienlijk bijgedragen aan overleving. Door mechanismen van patroonherkenning hebben de hersenen de omgeving voorspelbaarder en dus minder gevaarlijk gemaakt. Het zoeken naar patronen is nog steeds een fundamenteel mechanisme van het menselijk brein en komt tot uiting in processen zoals perceptie. Selectieve waarneming komt overeen met een psychologisch fenomeen dat alleen bepaalde aspecten van de omgeving het bewustzijn laat binnendringen. Als alle aspecten van een situatie het bewustzijn zouden binnentreden, zou er chaos ontstaan. De hersenen zouden niet effectief kunnen werken met de overvloed aan informatie en zijn daarom afhankelijk van het permanent blokkeren van prikkels. Percepts (wat wordt waargenomen) zijn dus geen realiteit, maar slechts een subjectieve gedeeltelijke indruk ervan. Tijdens de waarneming worden bepaalde zintuiglijke prikkels benadrukt. Perceptie bestaat dus uit priming, framing en veel vergelijkbare effecten. Het menselijk brein zoekt dus naar patronen in de omgeving, herkent deze patronen en benadrukt ze. Om deze reden zullen mensen eerder zien wat overeenkomt met een bepaald patroon. Stimuli van het perceptuele proces worden eerder benadrukt door de hersenen als ze in een patroon kunnen worden ingebed. Selectieve waarneming komt dus overeen met de onbewuste en automatische zoektocht naar patronen waar het menselijk brein permanent mee bezig is.
Functie en taak
Mensen blijken bijvoorbeeld eerder geneigd te zijn om de argumenten te horen die hun eigen standpunt in een discussie ondersteunen. Het is aangetoond dat ze eerder de dingen zien die hen bekend zijn uit hun eigen omgeving. De menselijke waarneming werkt met verschillende filters als bescherming tegen prikkeloverbelasting. Deze filters komen in grote mate overeen met de eigen interesses, waarden, meningen en eigen ervaringen met de wereld. Dit principe van selectieve waarneming is te wijten aan het zoeken naar patronen in de hersenen. De selectie van alle waargenomen zintuiglijke indrukken wordt gevormd door ervaringen en verwachtingen als gevolg van dit zoeken naar patronen. Iemand die bijvoorbeeld een artikel over spelling leest, zal in dit artikel automatisch meer aandacht besteden aan de correctheid van de spelling. Iemand die door de stad loopt met een slechte mening over mensen, zal eerder het ene incident opmerken dat die mening bevestigt en de tientallen incidenten die in strijd zijn met die mening, negeren. Iemand die net een Smart-auto heeft gekocht, ziet ineens overal Smarts in het verkeer. Iemand die net een kind heeft gekregen, hoort in het dagelijks leven des te meer kinderen schreeuwen. Perceptie is altijd selectief. Om deze reden zien geen twee verschillende mensen een situatie onder geen enkele omstandigheid op dezelfde manier. Hun verleden bepaalde wat ze benadrukken uit een situatie. Het filteren van sensorische stimuli is een overlevingsvereiste voor alle levende wezens. Er stromen constant meer prikkels een individu binnen dan de sensorische cellen zouden kunnen absorberen en doorgeven aan de centrale zenuwstelsel De meeste stimulusfilters zijn situationeel. Perceptie is daarom altijd contextueel. Stimulusfilters zoals interesses zijn minder situationeel, maar helpen nog steeds bij het waarnemen van wat relevant is. Stimulusfiltering wordt gebruikt om sensorische indrukken te classificeren. Deze classificatie begint al in het sensorische orgaan en zet zich voort in het centrale deel zenuwstelsel als selectieve perceptie. De basis van selectieve waarneming is een bepaalde behoefte, bijvoorbeeld honger. Een persoon met honger krijgt bakkerijen en economieën aangeboden op een zilver schotel door selectieve waarneming, aangezien honger daar volgens ervaring kan worden bevredigd.
Ziekten en kwalen
In wezen is selectieve waarneming niet pathologisch, maar een van de natuurlijke filters van de werkelijkheid en dus een normale verwijzing naar de werkelijkheid. Selectieve waarneming kan echter zeker pathologische vormen aannemen en ziekten bevorderen. Vooral psychische aandoeningen worden vaak veroorzaakt door selectieve waarnemingsstoornissen, bijvoorbeeld een traumatisch incident in het verleden leiden dat de betrokkene een extreem negatief beeld heeft van zijn medemensen en alleen negatieve dingen hoort in hun uitspraken. Dergelijke perceptuele stoornissen spelen bijvoorbeeld een rol bij ziekten zoals Depressie of eetstoornissen. Depressieve mensen zien door middel van zwart bril Cultureel en sociaal geconditioneerde denkgewoonten zijn ook een belangrijke filter en beïnvloeden de perceptie door te leiden tot een selectie uit alle waarneembare stimuli. Overwegend wordt waargenomen wat in het denkpatroon past. Als het individu ongecontroleerde denkpatronen aanneemt, is zijn waarnemingsvermogen ernstig beperkt en kan het dus ook psychische aandoeningen bevorderen, bijvoorbeeld als de als correct aangeleerde denkpatronen niet overeenkomen met de eigen gevoelde waarheid. Het zijn niet alleen filters die te smal zijn ingesteld, die het geestelijk welzijn kunnen aantasten. Te open filters spelen ook een rol in geestesziekte Bij veel psychosen werken de perceptuele filters niet meer. De getroffenen hebben een dunne huid en kunnen de binnen- en buitenwereld niet langer scheiden. Patiënten zien innerlijke conflicten vaak als manifestaties in de buitenwereld, en ze zijn weerloos tegenover de uiterlijke. Perceptuele stoornissen of vervormingen spelen bij bijna alle geestesziekte Om deze reden wordt selectieve perceptie klinisch zeer relevant in de psychologie.
