Meningitis (hersenontsteking)

Kort overzicht

Wat is meningitis? Een ontsteking van de huid rond de hersenen – niet te verwarren met een ontsteking van de hersenen (encefalitis). Beide ontstekingen kunnen echter tegelijkertijd optreden (zoals meningo-encefalitis).
Tekenen en symptomen: Griepachtige symptomen (zoals hoge koorts, hoofdpijn en pijn in de ledematen, misselijkheid en braken), pijnlijke nekstijfheid, gevoeligheid voor geluid en licht, mogelijk vertroebeling van het bewustzijn tot bewusteloosheid, mogelijk neurologische stoornissen (zoals spraak- en loopstoornissen) en epileptische aanvallen.
Behandeling: Bij bacteriële meningitis, antibiotica en eventueel dexamethason (een cortisone). Voor virale meningitis, symptomatische behandeling (antipyretica en analgetica) en mogelijk antivirale geneesmiddelen (antivirale middelen).
Prognose: Indien onbehandeld kan meningitis binnen enkele uren levensbedreigend worden, vooral bacteriële meningitis. Met een vroege behandeling kan het echter vaak worden genezen. Sommige patiënten lopen echter blijvende schade op (zoals gehoorbeschadiging).

Meningitis: symptomen

Hersenvliezen en de hersenen zelf kunnen ook tegelijkertijd ontstoken zijn. Deze combinatie van meningitis en encefalitis wordt meningo-encefalitis genoemd.

Hieronder vindt u een overzicht van alle belangrijke symptomen van meningitis bij volwassenen:

Meningitis: symptomen bij volwassenen

pijnlijke stijfheid van de nek (meningisme)

Fever

uitgesproken ziektegevoel met pijnlijke ledematen

verhoogde gevoeligheid voor geluid (fonofobie)

Misselijkheid en overgeven

Verwarring en slaperigheid

mogelijk duizeligheid, gehoorstoornissen, epileptische aanvallen

Meningitis: symptomen van bacteriële meningitis

Complicaties

Een mogelijke complicatie van een meningokokkeninfectie is “bloedvergiftiging” (sepsis): de bacteriën overspoelen het bloed van de patiënt in grote aantallen. Hoge koorts, zwakte en een ernstig ziektegevoel met problemen met de bloedsomloop zijn het gevolg. In ernstige gevallen kan deze meningokokkensepsis (meningitis sepsis) zich ontwikkelen tot het zogenaamde Waterhouse-Friderichsen-syndroom (vooral bij kinderen en mensen zonder milt):

Het Waterhouse-Friderichsen-syndroom kan bij verschillende bacteriële ziekten voorkomen. Het is echter meestal het gevolg van meningitis veroorzaakt door meningokokken.

Meningitis: symptomen van virale meningitis

Bij mensen met een gezond immuunsysteem verdwijnen de symptomen meestal vanzelf in de loop van een paar dagen. De herstelfase kan echter behoorlijk lang duren. Bij jongere kinderen kan de ziekte ook ernstig zijn. Hetzelfde geldt voor mensen met een verzwakt immuunsysteem (bijvoorbeeld door medicijnen, kanker of infecties zoals HIV).

Meningitis: Symptomen bij zuigelingen en jonge kinderen

Tip: Omdat de symptomen van meningitis zich snel ontwikkelen en gevaarlijk kunnen worden, vooral bij jonge kinderen, moet u een arts raadplegen, zelfs als u een vaag vermoeden van de ziekte heeft.

Meningitis: Symptomen bij speciale vormen van meningitis

Over het geheel genomen zijn deze twee speciale vormen zeer zeldzaam. Ze moeten echter worden overwogen als het verloop van de ziekte langer duurt.

Meningitis: oorzaken en risicofactoren

Bij meningitis zijn de hersenvliezen ontstoken. Dit zijn bindweefselomhulsels die tegen de hersenen in de schedel liggen. Er zijn er drie (binnenste, middelste en buitenste hersenvliezen).

Aan de andere kant kan meningitis ook voorkomen in de context van verschillende ziekten, zoals sarcoïdose of kanker. In deze gevallen is meningitis niet besmettelijk. Lees hieronder meer over de mogelijke oorzaken van meningitis.

Meningitis die niet door bacteriën wordt veroorzaakt, wordt ook wel aseptische meningitis (abacteriële meningitis) genoemd.

Virale meningitis

Virus	Ziekten die voornamelijk door het virus worden veroorzaakt
Coxsackie-virus A en B	Hand-mond- en klauwzeer, herpangina, zomergriep
Herpes simplex-virus type 1 en 2 (HSV-1, HSV-2)	Labiale herpes, genitale herpes
TBE-virus	Meningoencefalitis in de vroege zomer
Varicella zoster-virus (VZV)	Waterpokken en gordelroos
Epstein-Barr virus (EBV)	Pfeiffer-klierkoorts (infectieuze mononucleosis)
Bof virus	Bof (geitenbof)
Mazelenvirus	Mazelen
Veel andere virussen: HIV, poliovirus, rubellavirus, parvo B19-virus, enz.

Meningitisinfectie vindt op een andere manier plaats, bijvoorbeeld bij TBE-virussen: de ziekteverwekkers worden overgedragen door de beet van bloedzuigende teken.

De tijd die verstrijkt tussen infectie en het verschijnen van de eerste symptomen van de ziekte (incubatietijd) is ook afhankelijk van het type virus. Over het algemeen bedraagt de incubatietijd van meningitis hier gewoonlijk ongeveer twee tot veertien dagen.

Bacteriële meningitis

Frequentie van meningokokkenziekte

Er zijn verschillende subgroepen meningokokken, zogenaamde serogroepen. De meeste meningokokkenziekten zijn te wijten aan de serogroepen A, B, C, W135 en Y. Deze serogroepen zijn niet overal ter wereld even wijdverspreid. In Afrika zijn meningokokken van serogroep A bijvoorbeeld de belangrijkste oorzaak van grote epidemieën. In Europa daarentegen zijn het vooral de serogroepen B en C die infecties veroorzaken.

Kinderen jonger dan vijf jaar lopen het grootste risico om meningokokkenziekte op te lopen (vooral in de eerste twee levensjaren). Een tweede, kleinere piek van de ziekte wordt gezien in de leeftijdsgroep van 15 tot 19 jaar. In principe kunnen meningokokkeninfecties echter op elke leeftijd voorkomen. Vooral mensen met een verzwakt immuunsysteem lopen risico.

Pathogenen van bacteriële meningitis en andere ziekten

Bacterie	veroorzaakte ziekten
Pneumokokken	va meningitis, longontsteking, middenoor en sinusitis etc.
Meningokokken	va meningitis en bloedvergiftiging (sepsis)
Staphylococcus	Meningitis, voedselvergiftiging, wondinfecties, bloedvergiftiging (sepsis), enz.
Enterobacteriaceae incl. Pseudomonas aeruginosa	Diarreeziekten, enteritis, longontsteking, meningitis, enz.
Haemophilus influenzae type B
Streptococcus agalactiae (B-streptokokken)	Meningitis, bloedvergiftiging (sepsis), urineweginfecties, wondinfecties
Listeria monocytogenes	“Listeriose” (diarree en braken, bloedvergiftiging, meningitis, encefalitis, enz.)

Ook afhankelijk van de veroorzakende bacterie is de manier waarop meningitis wordt overgedragen (meestal druppelinfectie).

Andere oorzaken van meningitis

Specifieke bacteriën: Tuberculose (tuberculeuze meningitis), neuroborreliose.

Schimmelinfectie: candidiasis, cryptokokkose, aspergillose

Parasieten: Echinococcose (lintworm)

Protozoa (eencellig organisme): Toxoplasmose

Kankers: Meningeosis carcinomatosa, meningeosis leucaemica

Ontstekingsziekten: sarcoïdose, lupus erythematosus, de ziekte van Behçet

Meningitis: onderzoeken en diagnose

Een ervaren arts kan de diagnose meningitis al stellen op basis van de klachten en het lichamelijk onderzoek. Het is echter essentieel om duidelijk te maken of de meningitis bacterieel of viraal is. Dit komt omdat de behandeling ervan afhangt.

De belangrijkste stappen voor de diagnose van meningitis zijn:

Medische geschiedenis (anamnese).

Tijdens het consult neemt de arts eerst uw medische geschiedenis of die van uw zieke kind (anamnese) door. Mogelijke vragen die de arts kan stellen zijn:

Komen er hoofdpijn, koorts en/of pijnlijke nekstijfheid voor?
Zijn er onderliggende of reeds bestaande aandoeningen bekend (HIV, sarcoïdose, ziekte van Lyme, enz.)?
Gebruikt u of gebruikt uw kind regelmatig medicijnen?
Heeft u of heeft uw kind een allergie voor medicijnen (bijvoorbeeld antibiotica)?
Heeft u of heeft uw kind contact gehad met anderen met hoofdpijn, koorts en nekstijfheid?

Fysiek onderzoek

Een ander teken van meningitis is wanneer de patiënt het been niet kan strekken terwijl hij zit, omdat het te pijnlijk is (teken van Kernig).

Ook bij een hernia is het teken van Lasègue positief.

Verder onderzoek

De eerste stappen van verder onderzoek bij verdenking op meningitis zijn:

1. Bloed afnemen voor bloedkweken: Met zogenaamde bloedkweken kan worden geprobeerd een ziekteverwekker – vooral bacteriën – op te sporen en te identificeren. De arts kan dan een geschikt antibioticum voor de behandeling van bacteriële meningitis selecteren dat effectief is tegen het type bacterie in kwestie.

3. computertomografie (CT) of magnetische resonantie beeldvorming (MRI): deze beeldvormingsprocedures geven meer informatie over de toestand van de hersenen. Ze kunnen soms ook aanwijzingen geven over waar de ziekteverwekker oorspronkelijk vandaan kwam (bijvoorbeeld uit zwerende sinussen).

Meningitis: behandeling

Zodra bloed en hersenvocht zijn afgenomen, start de arts een antibioticakuur – ook al is nog niet bekend of er daadwerkelijk sprake is van bacteriële meningitis. Het vroegtijdig toedienen van antibiotica is een voorzorgsmaatregel, omdat bacteriële meningitis snel zeer gevaarlijk kan worden.

Nadat uit het bloed- en hersenvochtmonster de daadwerkelijke ziekteverwekker is bepaald, past de arts de behandeling van meningitis dienovereenkomstig aan: Als het inderdaad een bacteriële meningitis is, kan de patiënt worden overgezet op andere antibiotica die de veroorzakende bacterie beter en specifieker aanpakken. Als echter blijkt dat een virus verantwoordelijk is voor de meningitis, worden meestal alleen de symptomen behandeld.

Bacteriële meningitis: therapie

Als het gevreesde Waterhouse-Friderichsen-syndroom zich ontwikkelt, is behandeling op de intensive care noodzakelijk.

Speciale maatregelen bij meningokokkenmeningitis

Virale meningitis: therapie

Bij virale meningitis worden doorgaans alleen de symptomen behandeld. Slechts tegen enkele virussen bestaan speciale medicijnen (antivirale middelen) die het verloop van de ziekte kunnen verzachten. Dit geldt bijvoorbeeld voor de groep herpesvirussen (herpes simplex-virus, varicella zoster-virus, Epstein-Barr-virus, cytomegalovirus) en het HI-virus (HIV).

Meningitis door een andere oorzaak: therapie

Als meningitis andere oorzaken heeft dan bacteriën of virussen, wordt de trigger indien mogelijk dienovereenkomstig behandeld. Bij meningitis veroorzaakt door schimmels worden bijvoorbeeld fungiciden (antischimmelmiddelen) voorgeschreven. Anthelmintica (anthelmintica) worden gebruikt tegen lintwormen. Als sarcoïdose, kanker of een andere onderliggende ziekte aan de meningitis ten grondslag ligt, wordt deze specifiek behandeld.

Meningitis is een potentieel levensbedreigende ziekte. De prognose hangt onder meer af van welke ziekteverwekker de meningitis veroorzaakt en hoe snel de patiënt professioneel wordt behandeld.

Virale meningitis is doorgaans veel minder levensbedreigend dan bacteriële meningitis. Maar ook hier hangt de prognose af van het specifieke virus en de algemene fysieke conditie. Vooral de eerste dagen zijn cruciaal. Als de getroffen persoon deze goed heeft overleefd, zijn de kansen op herstel meestal goed. Virale meningitis geneest dan doorgaans binnen enkele weken zonder secundaire schade.

Meningitis: gevolgen

Meningitis: preventie

Als u meningitis wilt voorkomen, moet u zich indien mogelijk beschermen tegen infecties met de meest voorkomende ziekteverwekkers (virussen en bacteriën).

Bacteriële meningitis: preventie door vaccinatie

Vaccinatie tegen meningokokken

Er zijn verschillende subgroepen (serogroepen) meningokokken. In Europa wordt meningokokkenmeningitis meestal veroorzaakt door serogroepen B en C.

Bovendien zijn er viervoudige vaccins tegen meningokokken van de serogroepen A, C, W en Y beschikbaar voor zuigelingen, kinderen, adolescenten en volwassenen met een verhoogd risico op infectie (zie hieronder). Afhankelijk van het vaccin worden deze toegelaten vanaf de leeftijd van zes weken, twaalf maanden en vanaf twee jaar.

Pneumokokkenvaccinatie

Pneumokokkenvaccinatie wordt aanbevolen voor alle kinderen vanaf de leeftijd van twee maanden. Er worden drie vaccinatiedoses verstrekt: de eerste dosis moet worden gegeven op de leeftijd van twee maanden, de tweede dosis op de leeftijd van vier maanden. De derde vaccindosis wordt aanbevolen op de leeftijd van elf maanden.

Haemophilus influenzae type B-vaccinatie

Virale meningitis: preventie door vaccinatie

Sommige vormen van virale meningitis kunnen ook worden voorkomen door vaccinatie. De bofvaccinatie, de mazelenvaccinatie en de rubellavaccinatie (meestal in combinatie als BMR-vaccinatie) worden standaard voor alle kinderen aanbevolen.

Voor een langere vaccinatiebescherming wordt een basisimmunisatie met drie vaccinatiedoses aanbevolen. Na drie jaar kan de TBE-vaccinatie worden versterkt met een nieuwe dosis. Daarna worden boostervaccinaties aanbevolen met tussenpozen van vijf jaar voor mensen onder de 60 jaar, en elke drie jaar na de leeftijd van 60 jaar. Op deze manier kunnen gecombineerde meningitis en encefalitis veroorzaakt door TBE-virussen worden voorkomen.