Kort overzicht
- Beschrijving: Koorts is wanneer de lichaamstemperatuur boven de 38 graden Celsius stijgt. Andere indicaties zijn onder meer een droge en warme huid, glanzende ogen, koude rillingen, verlies van eetlust, versnelde ademhaling, verwarring en hallucinaties.
- Behandeling: Huismiddeltjes (bijvoorbeeld veel drinken, kuitkompressen, lauw bad), koortswerende medicijnen, behandeling van de onderliggende ziekte.
- Diagnose: Overleg met een arts, koorts meten in de anus, onder de tong, in het oor, onder de oksel, aan de lichaamsoppervlakte met infrarood, op de intensive care ook met behulp van katheters in de blaas of slagaders, fysiek onderzoek, indien nodig bloedonderzoek en beeldvormingsprocedures
- Oorzaken: Infecties (zoals griep, longontsteking, tuberculose, covid-19, amandelontsteking, mazelen, bloedvergiftiging), pusophopingen (abcessen), ontstekingen (bijvoorbeeld blindedarm, nierbekken, hartkleppen), reumatische aandoeningen, chronische inflammatoire darmziekten , beroerte, tumoren.
- Wanneer moet u een arts raadplegen? Volwassenen: In geval van hoge, langdurige of terugkerende koorts. Kinderen: Als de koorts langer dan één dag aanhoudt, gepaard gaat met andere klachten (bijvoorbeeld duizeligheid, huiduitslag, braken), helpen koortsverlagende maatregelen niet of ontstaat er een koortsstuipen. Baby's: Als de temperatuur hoger is dan 38 graden Celsius.
Wat is koorts?
De lichaamstemperatuur wordt in de hersenen geregeld: het warmteregulatiecentrum, dat een streefwaarde voor de lichaamstemperatuur vaststelt, bevindt zich in de hypothalamus. Omgevings- en orgaantemperaturen worden bepaald via koude- en warmtesensoren in de huid en in het lichaam. Op deze manier wordt het setpoint vergeleken met een “werkelijke waarde” van de huidige lichaamstemperatuur.
Als de “werkelijke waarde” en de streefwaarde verschillen, wordt geprobeerd de temperatuur aan te passen aan de streefwaarde.
Als de lichaamstemperatuur onder het setpoint komt, bevriezen we. Dit veroorzaakt kippenvel, spiertrillingen en vernauwing van de bloedvaten in de ledematen. Dit leidt bijvoorbeeld tot koude handen en voeten. Dit is de poging van het lichaam om de temperatuur in het lichaam te verhogen.
Als de “werkelijke waarde” boven de streefwaarde stijgt, wordt overtollige warmte afgevoerd. Dit gebeurt voornamelijk door zweten en een verhoogde bloedtoevoer naar de huid van ledematen of zelfs de oren.
Het lichaam coördineert warmteproducerende of warmtebehoudende processen, externe temperatuurinvloeden en “koelende” tegenmaatregelen zodanig dat het instelpunt voortdurend wordt gehandhaafd.
Het lichaam geeft nu de voorkeur aan processen die warmte genereren en vasthouden. Men begint te bevriezen (bibberen) en de temperatuur stijgt totdat het nieuwe setpoint is bereikt. Dit resulteert – soms plotseling – in koorts. Wanneer het instelpunt weer normaal wordt – dat wil zeggen wanneer de koorts afneemt – gaat de patiënt meer zweten om de temperatuur weer te verlagen.
De verhoogde temperatuur versnelt en bevordert processen in het lichaam die dienen ter verdediging tegen ziekteverwekkers of andere schadelijke invloeden in het lichaam.
In principe is koorts dus niets bedreigends, maar een natuurlijke reactie van het lichaam, die de verdediging tegen schadelijke invloeden dient. Koorts is dus eigenlijk een goed teken, omdat het betekent dat het lichaam terugvecht.
Als de temperatuur echter te hoog oploopt (boven de 41 graden Celsius), kan de hoge temperatuur ook schadelijk zijn voor het lichaam.
Koorts is op zichzelf niet besmettelijk, omdat het een individuele reactie is op een bepaalde prikkel. Als zo’n prikkel echter een ziekteverwekker is, zoals bacteriën of virussen, kunnen deze zeer besmettelijk zijn en bij besmetting ook bij andere mensen koorts veroorzaken.
Wanneer krijg je koorts?
Onder bepaalde omstandigheden kan de lichaamstemperatuur tot meer dan één graad schommelen. Gemiddeld ligt de normale lichaamstemperatuur tussen 36.0 en 37.4 graden Celsius (rectaal gemeten). Maar zelfs hier zijn de waarden, afhankelijk van de nauwkeurigheid van de meetmethode, soms iets anders.
In overeenstemming met deze dynamiek is de koorts, indien nodig, het hoogst in de avond en kan schijnbaar stijgen ‘terwijl u slaapt’. Dan daalt de temperatuur midden in de nacht of in de ochtend vaak weer, zelfs met koorts. Sterkere koorts in de avond is echter ook een van de kenmerken van sommige ziekten zoals tuberculose of sepsis.
Bij vrouwen stijgt de lichaamstemperatuur tijdens de ovulatie en zwangerschap met ongeveer 0.5 graden Celsius.
Als de lichaamstemperatuur boven het normale niveau stijgt, maken artsen onderscheid tussen de volgende gradaties:
- Verhoogde temperatuur (subfebrieel): Temperaturen tussen 37.5 en 38 graden Celsius worden subfebrieel genoemd. Mogelijke oorzaken zijn infecties veroorzaakt door bacteriën of virussen, maar ook een hitteberoerte of intensief sporten.
- Lichte koorts: Vanaf 38 graden Celsius is de medische term koorts. Bij waarden tussen 38.1 en 38.5 graden Celsius is er sprake van lichte koorts.
- Matige koorts: Temperaturen tussen 38.6 en 39 graden Celsius worden als matige koorts beschouwd.
- Zeer hoge koorts: hiermee wordt bedoeld een lichaamstemperatuur van meer dan 40 graden Celsius.
- Extreme koorts (hyperpyrexie): Natuurlijke koorts bereikt zelden waarden boven de 41 graden Celsius. Vanaf 41.1 spreekt men van hyperpyretische koorts.
Zeer hoge en extreme koorts kan weefsel- of orgaanschade veroorzaken en gevaarlijk worden. Een lichaamstemperatuur boven de 42.6 graden Celsius is meestal dodelijk.
Koorts fasen
Medisch gezien kan koorts worden onderverdeeld in verschillende fasen of fasen:
- Koortsverhoging (stadiumverhogingi): Er wordt geprobeerd de temperatuur – onder andere met behulp van kippenvel en rillingen – te verhogen door de streefwaarde te verhogen. Er kunnen bijvoorbeeld rillende of koude handen optreden. Afdekken en warme dranken zijn nu prettig. Bij kinderen die hiervoor vatbaar zijn, kunnen tijdens deze fase koortsstuipen optreden.
- Koortshoogte (fastigium): In zeldzame extreme gevallen van hoge koorts treedt een koortsdelirium op met vertroebeling van bewustzijn en zintuigen.
- Koortsdaling (defervescentie, stadiumafnamei): De koortsdaling vindt langzaam (in de loop van dagen) of snel (in de loop van uren) plaats. Zweten met vochtverlies komt vaak voor; handen, hoofd en voeten kunnen ook warm aanvoelen. Als de daling zeer snel is, zijn er af en toe problemen met de bloedsomloop.
Progressies
- Aanhoudende koorts: de temperatuur blijft ruim vier dagen ongeveer even hoog, bereikt waarden boven de 39 graden Celsius en schommelt gedurende de dag niet meer dan één graad. Deze cursus komt vaak voor bij bacteriële infecties zoals roodvonk, buiktyfus of bacteriële longontsteking.
- Remitterende koorts: de patiënt heeft vrijwel de hele dag koorts, maar 's ochtends minder dan 's avonds (het verschil is één tot twee graden). Een terugkerende koorts wordt bijvoorbeeld gezien bij sommige virusinfecties, tuberculose, bronchitis, ophoping van pus en reumatische koorts.
- Intermitterende koorts: In dit geval fluctueert de koorts nog sterker in de loop van de dag. De lichaamstemperatuur is 's morgens normaal en stijgt 's avonds tot soms hoge koortsniveaus. Dit patroon is bijvoorbeeld waar te nemen bij bloedvergiftiging (sepsis), maar onder bepaalde omstandigheden ook bij tumorziekten (zoals de ziekte van Hodgkin).
- Golvende koorts: Een golfachtig (golvend) koortsverloop komt bijvoorbeeld voor bij brucellose. Bij lymfomen (zoals de ziekte van Hodgkin) kan de koorts ook golvend zijn, waarbij koortsfasen meerdere dagen duren, afgewisseld met koortsvrije fasen van ongeveer dezelfde lengte. Artsen noemen dit Pel-Ebstein-koorts.
- Koorts met twee pieken (bifasische koorts): Na een paar dagen koorts daalt de temperatuur terug naar normale waarden voordat een tweede koortsfase van meerdere dagen volgt. Een dergelijke koortscurve met twee pieken komt af en toe voor, bijvoorbeeld bij mazelen of bloedvergiftiging veroorzaakt door meningokokken (meningokokkensepsis).
Vroeger waren deze cursussen van groot belang. Tegenwoordig worden ze zelden in deze typische vorm waargenomen, omdat koorts meestal in een vroeg stadium onder controle wordt gehouden door passende maatregelen.
Hoe lang koorts aanhoudt, hangt sterk af van de onderliggende ziekte en de betreffende reactie van de getroffen persoon. De tijdspanne varieert van enkele uren tot enkele dagen of zelfs enkele weken.
hyperthermie
Te onderscheiden van koorts is oververhitting (hyperthermie). In dit geval stijgt de lichaamstemperatuur niet als gevolg van pyrogenen en stijgt hun temperatuurinstelpunt. In plaats daarvan blijft het instelpunt ongewijzigd, maar kan niet langer worden gehandhaafd door warmteafvoerende maatregelen van het lichaam.
Dit gebeurt bijvoorbeeld tijdens fysieke activiteit of als gevolg van uitputting, vooral bij hoge hitte of vochtigheid, of wanneer kleding wordt gedragen die de koeling door zweten beperkt. Ook als er te weinig wordt gedronken, neemt de kans op hyperthermie toe.
In plaats daarvan is het raadzaam om de getroffen personen naar een schaduwrijke plek te verplaatsen, indien nodig overtollige kleding te verwijderen en de temperatuur langzaam te verlagen met koele kompressen en drankjes. Het gebruik van ijs of ijskoude dranken wordt afgeraden, omdat snelle, extreme temperatuurverschillen de bloedsomloop sterk belasten.
Hoe kan koorts worden verminderd?
Wat helpt bij koorts? Koorts is een belangrijke en natuurlijke afweerreactie van het lichaam tegen schadelijke invloeden. Virussen en bacteriën vermenigvuldigen zich slechter bij hoge temperaturen. Daarom wordt koorts niet in alle gevallen behandeld.
Als algemene regel geldt dat het essentieel is om in bed te blijven als u koorts heeft! Ga niet werken met koorts (boven 38 graden Celsius). Naast het feit dat de productiviteit ook te lijden heeft onder hogere koorts, bestaat ook het risico dat collega’s worden besmet met een mogelijk besmettelijke ziekte.
Op welk punt het zinvol is om koorts te verminderen, hangt onder meer af van de oorzaak, de fysieke toestand, eventuele reeds bestaande ziekten en het persoonlijke lijden. Als een kind bijvoorbeeld ernstig last heeft van koorts en daar last van heeft, is dat reden genoeg om al tussen de 38.5 en 39 graden Celsius te proberen de koorts te verlagen.
Huismiddeltjes tegen koorts
Kuitomslag
Kalverbandages zijn een aloude maatregel tegen koorts. Ze verwijderen overtollige warmte uit het lichaam. Patiënten vinden de kompressen doorgaans erg prettig.
Bevochtig hiervoor dunne linnen of katoenen doeken met koud water. Voor volwassenen mag de temperatuur tussen de 16 en 20 graden Celsius liggen, voor kuitbandages bij baby’s iets daarboven (zo’n 28 tot 32 graden Celsius).
Wikkel de doeken strak om de kuiten van de gestrekte benen en fixeer ze met een of twee lagen droge doeken. De voeten en de rest van het lichaam worden optimaal warm gehouden.
Verwijder na vijf minuten de kuitbandages. Ze kunnen echter twee of drie keer worden verlengd. Zorg ervoor dat u de koorts niet te snel verlaagt met de kuitbandages, omdat dit de bloedsomloop onnodig belast. Vermijd ook kuitbandages als u koude rillingen heeft!
Meer over de toepassing leest u in het artikel Kuitkompressen.
Quark-compressie
Koude of lichaamswarme kwarkkompressen of -pakkingen helpen ook bij koorts. Om dit te doen, smeert u 250 tot 500 gram koele of licht verwarmde kwark zo dik als een vinger op een kompres en vouwt u de stof één keer. Idealiter plaats je tussen de kwark en de schil ook nog een beschermlaagje stof.
Plaats het wrongelkompres rond de kuiten en fixeer het met gaasverband of handdoeken. Laat 20 tot 40 minuten inwerken.
Buik- en polskompres
Een ander koortsverlagend huismiddeltje is de pulse wrap. Om dit te doen, weekt u katoenen doeken in koud water, wringt u ze uit en wikkelt u ze om de polsen en enkels. De draagdoek is vooral geschikt voor koortsige baby's. Ook een buikwikkel helpt deze gevoelige patiënten.
Zorg er bij baby’s altijd voor dat de lichaamstemperatuur niet te snel of te ver daalt.
Lees hierover meer in het artikel Wraps, kompressen en kompressen.
Baden met koorts
Koorts kan ook worden verminderd met een koelbad: Vul hiervoor eerst het bad met warm water (de temperatuur ligt op zijn best ongeveer een graad Celsius onder de lichaamstemperatuur). Voeg vervolgens geleidelijk koud water toe aan de voet van het bad totdat de temperatuur van het badwater twee tot drie graden is gedaald.
Stop na tien minuten het bad. Daarna goed afdrogen en naar bed brengen.
Stop het bad onmiddellijk als de patiënt begint te bibberen of te bevriezen.
Een hyperthermisch bad kan ook helpen de temperatuur te verlagen tijdens een koortsinfectie. Het bevordert het zweten en stimuleert de stofwisseling. Dit koude bad is nuttig bij lichte koorts.
Als er tijdens het baden problemen met de bloedsomloop optreden of als de temperatuur onaangenaam wordt, stop dan onmiddellijk met het baden. Het oververhittingsbad is niet geschikt voor bepaalde hartziekten, neurologische aandoeningen en voor jonge kinderen.
Soortgelijke effecten kunnen onder de douche worden bereikt, maar de temperatuurverschillen tussen het hoofd en de ledematen zijn moeilijker aan te passen. Bovendien kunnen eventuele problemen met de bloedsomloop die kunnen optreden bij het staand koud douchen ernstiger gevolgen hebben (bijvoorbeeld duizeligheid en vallen). Daarom is een bad meestal het betere alternatief.
Zorg er in ieder geval voor dat je geen extreme, plotselinge temperatuurverschillen veroorzaakt en kies een temperatuur waarbij ze zich prettig voelen.
Lees meer over baden in het artikel Hydrotherapie.
Homeopathie
Er zijn talloze homeopathische middelen die – afhankelijk van de oorzaak – zouden moeten helpen tegen verschillende vormen van koorts, bijvoorbeeld ‘Aconitum’ of ‘Belladonna’.
Het concept van homeopathie en de specifieke werkzaamheid ervan zijn echter controversieel in de wetenschap en niet duidelijk bewezen door studies. Als u hierover vragen heeft, kunt u het beste contact opnemen met een arts die ook aanvullende geneeswijzen aanbiedt.
Drankjes tegen koorts
Bij koorts is het belangrijk om voor voldoende vochtinname te zorgen. De regel hiervoor is: vanaf een lichaamstemperatuur van 37 graden Celsius is voor elke graad stijging 0.5 tot 1 liter vocht extra nodig (naast de normale drinkhoeveelheid van 1.5 tot 2.5 liter per dag).
Tijdens de stijging van de koorts heeft men gewoonlijk meer zin in warme dranken (rillingen). Later zijn drankjes op kamertemperatuur goed, bijvoorbeeld water of ongezoete thee. Vooral lindebloesem- en vlierbloesemthee worden aanbevolen; ze hebben een zweetdrijvend en koortsverlagend effect. Een thee gemaakt van moerasspirea kan ook de koorts verlagen.
Medicatie tegen koorts
Als de koorts hoog is en de patiënt zwak is, kunnen antipyretische geneesmiddelen in de vorm van tabletten, infusies, medicinale sappen of zetpillen nuttig zijn. Effectieve ingrediënten zijn onder meer paracetamol, ibuprofen en acetylsalicylzuur. Bespreek het gebruik en de dosering van dergelijke medicijnen vooraf met een apotheker of arts.
Geef kinderen met koorts nooit de populaire pijnstiller en het koortswerende acetylsalicylzuur (ASA)! In verband met virale infecties veroorzaakt het soms het levensbedreigende Reye-syndroom.
Koorts: onderzoeken en diagnose
Omdat koorts slechts een symptoom is, moet de onderliggende ziekte worden opgespoord.
Uitgebreide ondervraging (anamnese) van de patiënt of de ouders (in het geval van zieke kinderen) geeft de arts aanwijzingen over de mogelijke oorzaken van de koorts. Zo is het van belang om te weten hoe lang de koorts al aanwezig is, of er nog andere klachten zijn, of er recentelijk contact is geweest met zieke mensen of dieren, of dat u in het buitenland bent geweest.
Een lichamelijk onderzoek levert vaak meer informatie op. De arts luistert bijvoorbeeld naar het hart en de longen van de patiënt, meet de bloeddruk en pols, palpeert de buik- en halslymfeklieren of kijkt naar de mond, keel en oren.
Soms is nader onderzoek nodig als de eerdere bevindingen onduidelijk zijn of als er een vermoeden bestaat van een bepaalde ziekte. Denk hierbij aan laboratoriumonderzoek van bloed, urine of ontlasting, onderzoek met beeldvormende technieken (bijvoorbeeld röntgenfoto, echografie) of speciaal bloedonderzoek (bijvoorbeeld voor tuberculose).
