Kort overzicht
- Omschrijving: Erfelijke ziekte waarbij de rode bloedcellen (erytrocyten) sikkelvormig worden
- Oorzaken: Sikkelcelanemie wordt veroorzaakt door een defect gen dat verantwoordelijk is voor de vorming van hemoglobine (rood bloedpigment).
- Prognose: Sikkelcelanemie varieert in ernst. Hoe eerder de symptomen worden behandeld, hoe beter de prognose. Als de ziekte niet wordt behandeld, is deze meestal fataal.
- Symptomen: ernstige pijn, stoornissen in de bloedsomloop, bloedarmoede, frequente infecties, orgaanschade (bijv. milt), beroertes, groeivertraging
- Diagnose: overleg met de arts, lichamelijk onderzoek, bloedonderzoek, echografie, CT, MRI
Wat is sikkelcelziekte?
Sikkelcelziekte (SCD) – ook wel sikkelcelziekte of drepanocytose genoemd – is een erfelijke ziekte. Bij deze ziekte veranderen gezonde rode bloedcellen (erytrocyten) in abnormale, sikkelvormige cellen (sikkelcellen). Deze kunnen door hun vorm de bloedvaten in het lichaam verstoppen. Typische symptomen van de ziekte zijn hevige pijn, stoornissen in de bloedsomloop, bloedarmoede en orgaanschade.
De ziekte behoort tot de groep van hemoglobinopathieën. Dit zijn verschillende aandoeningen van de rode bloedkleurstof hemoglobine.
Artsen geven de voorkeur aan de term sikkelcelziekte in plaats van sikkelcelanemie, omdat niet alle vormen gepaard gaan met bloedarmoede. Bovendien richt de ziekte zich niet op bloedarmoede als symptoom, maar op de symptomen die de vasculaire occlusies veroorzaken.
Hoe vaak komt sikkelcelanemie voor?
Wie wordt in het bijzonder getroffen?
Sikkelcelanemie treft vooral mensen uit Centraal- en West-Afrika. Aanvankelijk vond de ziekte vooral plaats in het sub-Sahara-gedeelte van het Afrikaanse continent. Door migratie heeft sikkelcelziekte zich nu echter wereldwijd verspreid. Tegenwoordig worden ook veel mensen uit delen van het Middellandse Zeegebied, het Midden-Oosten, India en Noord-Amerika getroffen.
Sinds de jaren zestig is sikkelcelziekte ook wijdverspreid in Noord-Europa (bijvoorbeeld Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Engeland, Nederland, België en Scandinavië).
Sikkelcelanemie en malaria
Dit geeft mensen met een gezond en een ziek gen (zogenaamde heterozygote gendragers) een overlevingsvoordeel (heterozygootvoordeel) in de regio's waar malaria zich verspreidt. Dit verklaart ook waarom relatief veel mensen daar lijden aan sikkelcelanemie.
Hoe ontstaat sikkelcelanemie?
Sikkelcelanemie is een erfelijke ziekte. Het wordt veroorzaakt door een veranderd gen (mutatie) dat de vader en moeder doorgeven aan hun kind. Het genetische defect verandert gezond rood bloedpigment (hemoglobine; kortweg Hb) in abnormaal sikkelcelhemoglobine (hemoglobine S; kortweg HbS).
Aangeboren genetisch defect
Rode bloedcellen bestaan normaal gesproken uit ‘gezond’ hemoglobine, dat bestaat uit twee eiwitketens: de alfa- en bètaketens. Deze ketens maken de bloedcellen rond en glad, waardoor ze door elk klein bloedvat kunnen gaan en alle organen van essentiële zuurstof en voedingsstoffen kunnen voorzien.
Bij sikkelcelanemie zorgen genetische fouten (mutaties) ervoor dat de zogenaamde bètaketen van hemoglobine abnormaal verandert (hemoglobine S). Als er te weinig zuurstof in het bloed zit, verandert de vorm van het sikkelcelhemoglobine en daarmee die van de rode bloedcellen.
Door hun vorm zijn sikkelcellen veel beweeglijker en sterven ze eerder af dan gezonde rode bloedcellen (hemolyse). Enerzijds veroorzaakt dit bloedarmoede in het lichaam (de zogenaamde corpusculaire hemolytische anemie) omdat de getroffen persoon te weinig rode bloedcellen heeft. Aan de andere kant blokkeren de sikkelcellen door hun vorm gemakkelijker kleinere bloedvaten.
Dit betekent dat de getroffen delen van het lichaam niet langer voldoende van zuurstof worden voorzien. Hierdoor kan het weefsel afsterven en in het ergste geval kunnen de organen hun vitale functie niet meer vervullen.
Hoe wordt sikkelcelziekte geërfd?
Het heeft verschillende gevolgen of het kind slechts één pathologisch gen erft of beide genen:
Homozygote genendrager
Als zowel de vader als de moeder het veranderde gen dragen en beiden doorgeven aan hun kind, draagt het kind twee veranderde genen (homozygote gendrager). Het kind zal sikkelcelanemie ontwikkelen. In dit geval produceert het kind alleen abnormaal hemoglobine (HbS) en geen gezond hemoglobine (Hb).
Heterozygoot gendrager
Artsen raden dragers van de ziekte ook aan om vooraf advies in te winnen over de mogelijke erfelijkheid en de daarmee samenhangende risico's voor het kind als zij kinderen willen krijgen.
Is sikkelcelziekte te genezen?
De prognose van sikkelcelziekte hangt sterk af van hoe goed en vroeg de symptomen en complicaties worden behandeld. Ongeveer 85 tot 95 procent van alle kinderen met sikkelcelziekte bereikt de volwassenheid in landen met goede gezondheidszorg (bijvoorbeeld Europa, de VS). De gemiddelde levensverwachting ligt dan rond de 40 tot 50 jaar. In landen met slechtere medische zorg is de sterfte hoger.
Hoe verloopt de ziekte?
Sommige mensen met sikkelcelziekte hebben nauwelijks klachten, terwijl anderen veel last hebben van de gevolgen van de ziekte. Het is nog niet duidelijk waarom de ziekte zich zo anders ontwikkelt.
Mensen met sikkelcelziekte vertonen meestal de eerste tekenen van de ziekte als baby.
Welke vormen van sikkelcelziekte zijn er?
Er zijn verschillende vormen van sikkelcelziekte. Deze ontwikkelen zich afhankelijk van hoe het gen dat verantwoordelijk is voor de vorming van het rode bloedpigment is veranderd. Alle vormen zijn erfelijk. De respectieve vormen verlopen echter verschillend en de symptomen variëren ook in ernst.
Sikkelcelziekte HbSS (SCD-S/S)
SCD-S/S is de meest voorkomende vorm van sikkelcelanemie. Het is de meest ernstige vorm. De getroffenen hebben van beide ouders een veranderd gen geërfd. Ze produceren daarom alleen het pathologisch veranderde sikkelcelhemoglobine (HbS).
Sikkelcelziekte HbSß-Thal (SCS-S/bèta-Thal)
Bij SCS-S/beta-Thal erven kinderen het sikkelcelgen van de ene ouder en een gen voor bèta-thalassemie van de andere. Dit laatste is een andere bloedziekte waarbij het lichaam te weinig of geen hemoglobine aanmaakt. Deze vorm van sikkelcelziekte is zeldzamer en kent doorgaans een milder beloop.
Sikkelcelziekte HbSC (SCD-S/C)
Sikkelcelziekte ontstaat niet alleen wanneer een kind twee sikkelcelgenen erft, maar ook wanneer de ouders een sikkelcelgen doorgeven in combinatie met een ander pathologisch veranderd hemoglobinegen (zoals het HbC- of thalassemiegen).
Wat zijn de symptomen?
De symptomen van sikkelcelanemie treffen meestal het hele lichaam. In principe is het mogelijk dat de sikkelcellen elk bloedvat in het lichaam blokkeren. De meest voorkomende symptomen van sikkelcelziekte zijn:
Ernstige pijn
Veranderingen in het weer, gebrek aan vocht, infecties met koorts en uitputting veroorzaken vaak deze pijn. Oudere mensen met sikkelcelanemie worden ook vaker getroffen door ernstige pijncrises dan kinderen.
Bij sommige mensen met sikkelcelanemie duurt de pijn maar kort, terwijl anderen vaak lang in het ziekenhuis verblijven en pijnstillers nodig hebben.
Bloedarmoede
Orgaan schade
Omdat de bloedvaten door de sikkelcellen worden geblokkeerd, worden de getroffen delen van het lichaam niet meer voldoende van bloed voorzien (zogenaamde sikkelcelcrises). Het gevolg is dat het weefsel te weinig zuurstof en voedingsstoffen krijgt, waardoor het na verloop van tijd afsterft. De aangetaste organen kunnen dan niet meer goed functioneren.
Dit heeft meestal invloed op het beenmerg, de longen, de hersenen, de milt en het maag-darmkanaal.
infecties
Infecties met koorts zijn een noodgeval voor mensen met sikkelcelziekte! Raadpleeg daarom onmiddellijk een arts als uw lichaamstemperatuur hoger is dan 38.5 graden Celsius!
Hand-voet syndroom
Jonge kinderen ervaren vaak pijn, roodheid en zwelling van de handen en voeten als gevolg van vasculaire occlusie (hand-voetsyndroom). Dit is vaak het eerste teken dat het kind aan sikkelcelanemie lijdt.
Groeivertraging
Het gebrek aan zuurstof in het weefsel kan bij kinderen tot een vertraagde groei leiden. Het begin van de puberteit kan ook worden uitgesteld. De getroffen kinderen halen de achterstand echter meestal in tegen de tijd dat ze volwassen zijn.
Botnecrose
Zweren
Ook kan het zijn dat sikkelcellen de bloedvaten in de huid (vooral op de benen) verstoppen, waardoor het weefsel niet meer van voldoende voedingsstoffen wordt voorzien. Als gevolg hiervan hebben de getroffenen vaak pijnlijke, open wonden aan hun benen (zweren), die meestal moeilijk te genezen zijn.
Visuele beperking en blindheid
Als de sikkelcellen de bloedvaten in het netvlies van het oog blokkeren, sterft het omringende weefsel af en vormen zich littekens aan de achterkant van het oog. Dit belemmert het gezichtsvermogen van de getroffenen en kan in het ergste geval tot blindheid leiden.
Galstenen, geelzucht
Hemolytische crisis, aplastische crisis
Bij sikkelcelziekte worden de sikkelvormige veranderde rode bloedcellen sneller afgebroken. Als gevolg van infecties bestaat er bijvoorbeeld een risico op hemolytische crises waarbij grote hoeveelheden rode bloedcellen worden afgebroken. Als er helemaal geen rode bloedcellen meer worden aangemaakt, spreken artsen van een aplastische crisis. De getroffenen hebben onmiddellijke medische behandeling nodig! Een bloedtransfusie is vaak nodig om een levensbedreigend zuurstofgebrek en hart- en vaatfalen te voorkomen.
Miltsekwestratie en splenomegalie
Miltsekwestratie ontwikkelt zich gewoonlijk binnen één tot drie dagen. Symptomen zijn onder meer koorts en buikpijn. De getroffenen zijn ook vaak bleek en lusteloos, vergelijkbaar met een verkoudheid. De milt zwelt op door de grote hoeveelheid bloed die zich ophoopt. Dit is in de meeste gevallen voelbaar.
Het is belangrijk dat ouders van baby's en peuters met sikkelcelanemie de milt van hun kind leren palperen. Als de milt vergroot is, adviseren artsen ouders om hun kinderen onmiddellijk naar het ziekenhuis te brengen.
Acuut thoracaal syndroom (ATS)
De symptomen van het acute chest syndroom zijn vergelijkbaar met die van longontsteking: de getroffenen (vaak kinderen) hebben koorts, hoesten, ademhalingsmoeilijkheden en ernstige pijn op de borst, vooral bij het ademen. Als het borstsyndroom herhaaldelijk optreedt, beschadigt dit op de lange termijn de longen.
Als de getroffenen regelmatig ademhalingsoefeningen en/of ademhalingstherapie uitvoeren, is het mogelijk het acute borstsyndroom te voorkomen. Het gaat hierbij om het aanleren van oefeningen (bijvoorbeeld rekoefeningen) en technieken die het ademen vergemakkelijken.
Als er tekenen zijn van acuut borstsyndroom, is het belangrijk om de patiënt onmiddellijk naar het ziekenhuis te brengen!
Stroke
Tekenen van een beroerte zijn onder meer plotselinge hoofdpijn, plotselinge gevoelloosheid of zwakte aan één kant van het gezicht, de arm of het been of zelfs het hele lichaam, spraakstoornissen of een aanval.
Als de patiënt tekenen van een beroerte vertoont, bel dan onmiddellijk een spoedarts!
Wanneer een dokter bezoeken?
Bepaalde symptomen bij mensen met sikkelcelanemie duiden op ernstige, soms levensbedreigende complicaties. Het is daarom raadzaam om onmiddellijk een arts te raadplegen als:
- Zieke mensen hebben koorts boven de 38.5 graden Celsius
- ze zijn bleek en lusteloos
- ze hebben pijn op de borst
- ze zijn kortademig
- ze hebben gewrichtspijn
- de milt is voelbaar en vergroot
- de getroffenen krijgen plotseling gele ogen
- ze scheiden zeer donkere urine uit
- ze hoofdpijn hebben, zich duizelig voelen en/of last hebben van verlammingen en gevoelsstoornissen
- de penis is aanhoudend en pijnlijk stijf (priapisme)
Hoe wordt sikkelcelziekte behandeld?
Zodra de arts de diagnose sikkelcelziekte heeft gesteld, is het belangrijk dat de getroffen persoon wordt behandeld door een gespecialiseerd behandelteam dat nauw samenwerkt met huisartsen en kinderartsen. Op deze manier krijgt de patiënt de best mogelijke behandeling.
Hydroxycarbamide
Artsen behandelen patiënten met sikkelcelziekte doorgaans met de werkzame stof hydroxycarbamide (ook bekend als hydroxyurea). Dit is een cytostatisch medicijn dat ook wordt gebruikt om kanker te behandelen. Dit medicijn maakt het bloed vloeibaarder en verhoogt de foetale hemoglobine (HbF) in het lichaam. Foetaal hemoglobine wordt aangetroffen bij gezonde pasgeborenen en remt de vorming van sikkelcellen.
Als mensen met sikkelcelanemie regelmatig hydroxycarbamide gebruiken, komen pijncrises minder vaak voor. Het medicijn verhoogt ook het rode bloedpigment hemoglobine in het bloed, waardoor patiënten zich over het algemeen beter voelen.
Pijnstiller
Mensen met sikkelcelanemie mogen geen acetylsalicylzuur (ASA) gebruiken. Deze werkzame stof verhoogt het risico op ernstige hersen- en leverschade.
Bloedtransfusie
Artsen schrijven bloedtransfusies voor aan patiënten met sikkelcelanemie bij beroertes of ter voorkoming van beroertes, maar ook bij miltsekwestratie en acuut borstsyndroom. Deze worden regelmatig (meestal maandelijks) en vaak levenslang gegeven.
Vaccinaties
Om levensbedreigende infecties te voorkomen vaccineren artsen jonge kinderen met sikkelcelziekte al in de tweede levensmaand tegen pneumokokken (bacteriën die longontsteking veroorzaken). Andere speciale vaccinaties die artsen aanbevelen bij sikkelcelziekte zijn vaccinaties tegen meningokokken (meningitis), Haemophilus (kroep, longontsteking, meningitis, gewrichtsontsteking), griepvirussen en hepatitisvirussen.
antibiotica
Als patiënten met sikkelcelanemie last hebben van een galblaasontsteking, een maagzweer of een infectieziekte, dienen artsen ook antibiotica toe.
Stamceltransplantatie
Met een stamceltransplantatie (beenmergtransplantatie) kunnen artsen mensen met sikkelcelziekte genezen.
Stamceltransplantatie gaat echter gepaard met risico’s en is niet voor iedereen met sikkelcelziekte geschikt. Het wordt daarom alleen uitgevoerd bij patiënten met een zeer ernstig beloop van de ziekte.
Hoe werkt stamceltransplantatie?
Vervolgens dienen de artsen de gezonde stamcellen met behulp van een bloedtransfusie aan de patiënt toe. Zo vervangen ze het zieke beenmerg door gezonde stamcellen en maakt de getroffen persoon nu zelf nieuwe, gezonde bloedcellen aan.
Om ervoor te zorgen dat het lichaam van de ontvanger de nieuwe stamcellen van de donor accepteert, moet het bloed in de meeste kenmerken overeenkomen. Daarom geven artsen er de voorkeur aan broers en zussen als donor te gebruiken, omdat deze vaak dezelfde kenmerken hebben (HLA-genen).
Gentherapie
Tot nu toe is er echter alleen ervaring met individuele patiënten. Verder onderzoek is nodig om duidelijk te maken in hoeverre gentherapie kan worden gebruikt als behandelmethode voor sikkelcelziekte.
Andere therapieën
De behandeling van mensen met sikkelcelziekte is voortdurend in ontwikkeling. Het is daarom belangrijk dat patiënten en hun naasten zich regelmatig op de hoogte houden van de nieuwste therapieën.
Hoe stelt de dokter de diagnose?
Het eerste aanspreekpunt bij vermoeden van sikkelcelziekte is meestal de kinderarts. Indien nodig en voor verder onderzoek verwijzen zij u door naar een internist met specialisatie bloedziekten (hematoloog).
Omdat sikkelcelanemie een erfelijke ziekte is, biedt de familiegeschiedenis de eerste aanwijzingen. De arts zal bijvoorbeeld vragen of er bekende dragers van de ziekte in de familie zijn.
Artsen adviseren ook oudere kinderen en adolescenten uit risicogebieden die bloedarmoede hebben en vaak hevige pijn of infecties hebben, zich te laten testen op sikkelcelziekte. Als er aanwijzingen zijn voor de ziekte, zal de arts een bloedonderzoek uitvoeren.
Bloed Test
Om sikkelcelanemie te diagnosticeren, voert de arts een bloedonderzoek uit. De typische sikkelvormige rode bloedcellen zijn meestal onder een microscoop direct in het bloeduitstrijkje te zien. Om dit te doen, neemt hij een druppel bloed van de getroffen persoon en spreidt deze uit op een glaasje (bijvoorbeeld op glas). Als er geen sikkelcelziekte te zien is, betekent dit echter niet dat er geen sprake is van sikkelcelziekte.
Als er bijvoorbeeld abnormaal hemoglobine (HbS) wordt aangetroffen dat minder dan 50 procent van het totale hemoglobine in het bloed uitmaakt, is de patiënt drager van de ziekte. Als de getroffen persoon meer dan 50 procent HbS in het totale hemoglobine heeft, heeft hij of zij waarschijnlijk sikkelcelanemie.
Moleculair genetische testen
Verdere onderzoeken
Om symptomen van sikkelcelziekte te voorkomen of mogelijke complicaties in een vroeg stadium te voorkomen, zijn ook de volgende onderzoeken mogelijk:
- Onderzoek van het kind in de baarmoeder vóór de geboorte (prenatale diagnostiek)
- Regelmatige controles in gespecialiseerde centra
- Bloed- en urinetests
- Onderzoek van het hersenvocht (CSF)
- Bepaling van de bloedgroep als een bloedtransfusie noodzakelijk is
- Echografie van de buik en het hart
- Echografie van de bloedvaten in de hersenen (bijvoorbeeld bij vermoeden van een beroerte)
- Röntgenfoto's van de longen, botten of gewrichten
- Computertomografie (CT) of magnetische resonantie beeldvorming (MRI)
