Kort overzicht
- Beschrijving: Hoogteziekte verwijst naar een groep symptomen die het gevolg zijn van zuurstofgebrek op grote hoogte (bijvoorbeeld in de bergen).
- Symptomen: Meestal zijn de symptomen niet-specifiek (bijvoorbeeld hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid), maar levensbedreigend longoedeem op grote hoogte of hersenoedeem op grote hoogte kan zich ontwikkelen.
- Oorzaken: Moeilijkheden van het lichaam om zich aan te passen als gevolg van een verminderd zuurstofgehalte en een verminderde luchtdruk op grotere hoogte.
- Diagnose: gesprek met de arts, lichamelijk onderzoek (bijv. bloedonderzoek, bloedgasanalyse, röntgenfoto, CT, MRI).
- Behandeling: Rust, lichamelijke rust, medicatie (bijvoorbeeld pijnstillers, anti-emetica, dexamethason, acetazolamide), toediening van zuurstof. In ernstige gevallen is het ook noodzakelijk om snel naar lagere hoogten af te dalen.
- Beloop: Met de juiste behandeling verdwijnen de symptomen gewoonlijk binnen één tot twee dagen. In ernstige gevallen (bijvoorbeeld longoedeem op grote hoogte of hersenoedeem op grote hoogte) en/of bij inadequate behandeling bestaat het risico dat de getroffen personen in coma raken en overlijden.
- Preventie: Langzaam stijgen en het lichaam laten wennen aan de hoogte is de beste preventieve maatregel. In uitzonderlijke gevallen en alleen op doktersvoorschrift helpen medicijnen zoals acetazolamide of dexamethason.
Wat is hoogteziekte?
Hoogteziekte (ook bekend als High Altitude Illness, of HAI; of de ziekte van D'Acosta) is een reeks symptomen die optreden als gevolg van een gebrek aan zuurstof in het lichaam op grote hoogte. In dit geval kan het lichaam het lagere zuurstofgehalte in de lucht en de dalende luchtdruk op grote hoogte niet verwerken en ontwikkelt het verschillende symptomen.
Hoogteziekte is het meest merkbaar in de vorm van hoofdpijn. Het kan meestal worden vermeden door goede preventie, vooral door je langzaam aan te passen aan de hoogte. Als de getroffen persoon niet adequaat reageert en ondanks de symptomen naar grotere hoogten opstijgt, kunnen de klachten veranderen in levensbedreigend hersenoedeem op grote hoogte of longoedeem op grote hoogte.
Afhankelijk van de symptomen die optreden, wordt hoogteziekte onderverdeeld in:
- Acute bergziekte (afgekort AMS)
- Hersenoedeem op grote hoogte (kortweg HACE).
- Longoedeem op grote hoogte (HAPE)
Deze vormen van hoogteziekte komen zowel alleen als in combinatie met elkaar voor. De overgang van de ene naar de andere vorm is vaak vloeiend.
Op welke hoogte komt hoogteziekte voor?
Het is mogelijk dat symptomen van hoogteziekte optreden op een hoogte van slechts ongeveer 2,500 meter. Acute hoogteziekte of bergziekte komt het vaakst voor. Het komt voor bij ongeveer 30 procent van de bergwandelaars die zich boven de 3,000 meter bevinden. In zeldzame gevallen komt hoogteziekte voor op een hoogte van slechts 2,000 meter.
Op extreme hoogten boven ongeveer 5,300 meter ontwikkelen zich meestal ernstige vormen van hoogteziekte (hersenoedeem op grote hoogte en longoedeem op grote hoogte) die levensbedreigend zijn. Ze behoren tot de meest voorkomende doodsoorzaken onder bergbeklimmers.
Bewoners van de berg (bijvoorbeeld in de Andes) vertonen doorgaans geen symptomen van hoogteziekte omdat hun lichaam zich heeft aangepast aan de omgevingsomstandigheden.
Wie wordt er getroffen?
Hoogteziekte kan in principe iedereen treffen die naar grotere hoogten gaat (bijvoorbeeld bergbeklimmen of reizen naar hogere plaatsen) of daar woont (bijvoorbeeld inwoners van bergdorpen). Tot één op de vier mensen die op lage hoogte of in de laaglanden wonen en tijd doorbrengen op een hoogte boven de 2,500 meter zonder het lichaam er langzaam aan te laten acclimatiseren, vertonen (meestal milde) symptomen van hoogteziekte.
Oude mensen worden net zo vaak getroffen als jongere mensen, mannen net zo vaak als vrouwen, en atleten niet minder vaak dan ongetrainde mensen. Zelfs niet of iemand rookt, speelt een rol bij het wel of niet ontwikkelen van hoogteziekte. Alleen kinderen lijken gevoeliger voor hoogteziekte dan volwassenen.
Wat zijn de symptomen van hoogteziekte?
Symptomen van hoogteziekte beginnen meestal met hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid en een algemeen gevoel van malaise. De pols versnelt (tachycardie). Deze vroege waarschuwingssignalen van beginnende of acute hoogteziekte moeten serieus worden genomen. Het is op zijn minst belangrijk dat de getroffenen onmiddellijk rusten.
De symptomen verschijnen gewoonlijk zes tot tien (op zijn vroegst vier tot zes) uur na blootstelling aan hoogte (boven 2,000 tot 2,500 meter).
Pas als de klachten geheel verdwenen zijn, is het verstandig om verder te stijgen. Als patiënten ondanks de symptomen blijven stijgen, verslechtert hun toestand gewoonlijk binnen twaalf tot 24 uur. Er zijn duidelijke waarschuwingssignalen zoals:
- De getroffen persoon voelt zich misselijk en moet braken.
- Hij heeft ernstige aanhoudende hoofdpijn; meestal in het voorhoofd en de slapen, zelden eenzijdig of achterin het hoofd; de hoofdpijn wordt erger bij lichamelijke inspanning.
- Zijn prestaties dalen snel. Hij kan het slechts met moeite bijhouden.
- De getroffen persoon krijgt hartkloppingen.
- Zelfs zonder stress vindt hij het moeilijk om te ademen.
- Hij voelt zich geestelijk gehavend, lusteloos en verward.
- De getroffen persoon ontwikkelt een droge hoest.
- Hij voelt zich duizelig en licht in het hoofd.
- Hij heeft een onstabiele gang (“wankelt”).
- Hij scheidt veel minder urine uit dan normaal (minder dan een halve liter donkere urine per dag).
- De getroffen persoon kan niet in slaap vallen of de hele nacht doorslapen (slaapstoornissen).
- De handen en voeten zwellen soms op.
Als de getroffen persoon de symptomen blijft negeren, bestaat er acuut levensgevaar! In dit geval is het noodzakelijk om onmiddellijk noodmaatregelen te nemen (toediening van zuurstof en medicijnen) en af te dalen naar lagere hoogten.
In het laatste stadium van hoogteziekte (risico op hersen- en longoedeem op grote hoogte) verergeren de symptomen verder: de hoofdpijn is ondraaglijk hevig en de hartkloppingen en misselijkheid nemen toe. In sommige gevallen zijn de getroffenen fysiek niet meer in staat om af te dalen. In dit stadium kunnen ze vaak niet meer plassen.
Longoedeem op grote hoogte
Als de hoogteziekte al ver gevorderd is, hoopt zich vocht op in de longen en hersenen (oedeem). Bij longoedeem op grote hoogte beginnen patiënten zwaar te hoesten, wat het ademen nog moeilijker maakt. Sommigen hoesten daarbij roestbruin slijm op. Longoedeem op grote hoogte wordt gezien bij ongeveer 0.7 procent van de klimmers die zich boven de 3,000 meter bevinden.
Hersenoedeem op grote hoogte
Als zich hersenoedeem op grote hoogte ontwikkelt, ervaren mensen met hoogteziekte hallucinaties en zijn ze erg gevoelig voor licht (fotofobie). Sommigen gedragen zich in dit stadium vreemd (“gek”) en brengen zichzelf en anderen in gevaar. De aanvankelijke slaperigheid culmineert soms in het bewusteloos raken van het individu. Hersenoedeem op grote hoogte treft ongeveer 0.3 procent van de klimmers boven een hoogte van 3,000 meter.
Als er vervolgens niets wordt gedaan, overlijden de getroffenen meestal aan de ernstige complicaties.
Hoe ontstaat hoogteziekte?
Hoogteziekte treedt op wanneer het lichaam moeite heeft zich aan te passen aan de omgevingsomstandigheden op grote hoogte. Naarmate de hoogte toeneemt – bijvoorbeeld bij het beklimmen van een hoge berg – nemen de luchtdruk en het zuurstofgehalte in de lucht af. Hierdoor wordt de partiële zuurstofdruk verlaagd (toont de hoeveelheid zuurstof in het bloed), waardoor de bloedvaten in de longen zich vernauwen. De longen nemen daardoor minder zuurstof op, waardoor het lichaam via het bloed niet meer van voldoende zuurstof wordt voorzien (hypoxie).
Op een hoogte van 5,000 meter is het zuurstofgehalte nog maar de helft van dat op zeeniveau. Op ruim 8,000 meter hoogte is slechts 32 procent van het zuurstofgehalte op zeeniveau beschikbaar voor de klimmer.
Het gebrek aan zuurstof in het bloed zorgt ervoor dat het lichaam zich probeert aan te passen aan de nieuwe omstandigheden. De ademhaling versnelt en het hart klopt sneller om meer zuurstof via de longen naar het lichaam te transporteren. Als de organen daardoor nog steeds niet voldoende van zuurstof worden voorzien, ontstaat hoogteziekte.
Het gebrek aan zuurstof vermindert de druk in de longblaasjes, waardoor er meer water uit de bloedvaten in het omringende weefsel wordt afgezet. Onder bepaalde omstandigheden leidt dit tot een ophoping van vocht in de longen en de hersenen (oedeem) – er ontstaat longoedeem op grote hoogte of hersenoedeem op grote hoogte.
Hoe stelt de dokter de diagnose?
Omdat de symptomen van hoogteziekte in het begin vaak aspecifiek zijn, is het belangrijk dat de arts de getroffen persoon nauwkeurig onderzoekt. In de meeste gevallen duidt het feit dat de getroffen persoon de symptomen op grote hoogte vertoont al op hoogteziekte.
Voor de diagnose voert de arts eerst een gedetailleerd interview uit (anamnese). Vervolgens voert hij een lichamelijk onderzoek uit. Als de arts naast ernstige hoofdpijn en misselijkheid bijvoorbeeld loopproblemen en een merkbare prestatievermindering opmerkt, zijn dit al duidelijke tekenen van hoogteziekte.
Bovendien sluit de arts andere oorzaken van de klachten uit. Hoofdpijn komt bijvoorbeeld ook voor bij een zonnesteek, migraine, vochtgebrek of hoge bloeddruk (hypertensie). Hiervoor vraagt de arts bijvoorbeeld waar de hoofdpijn ontstaat (bijvoorbeeld op het voorhoofd, aan de achterkant van het hoofd, bij de slapen) en sinds wanneer deze bestaat (al vóór de beklimming of pas daarna?).
De arts onderzoekt ook het bloed. Een bloedgasanalyse en de bloedwaarden helpen andere ziekten (bijvoorbeeld longontsteking) uit te sluiten waarbij soortgelijke symptomen optreden.
Als er oedeem in de longen of hersenen wordt vermoed, voert de arts verder onderzoek uit. Deze omvatten bijvoorbeeld een röntgenonderzoek van de borstkas, een computertomografie van het hoofd en de longen, of een elektro-encefalografie (EEG, meting van hersengolven).
Hoewel hoogteziekte op grote hoogte niet direct achter elk symptoom schuilt, is het vermoeden geldig totdat er een duidelijke diagnose is gesteld.
Wat kun je doen tegen hoogteziekte?
Bij de eerste tekenen van acute hoogteziekte is het belangrijk dat patiënten hun lichaam de tijd geven om zich aan te passen. Bij milde tot matige symptomen wordt aanbevolen een dag vrij te nemen en te rusten. Het is ook belangrijk om voldoende te drinken, maar geen alcohol.
Om milde symptomen zoals hoofdpijn te behandelen, kan een pijnstiller (bijvoorbeeld ibuprofen) worden ingenomen. Anti-emetica, die misselijkheid onderdrukken, helpen tegen misselijkheid. Wel is het belangrijk om de klachten serieus te nemen en deze niet te maskeren door het slikken van medicijnen: rust uit en blijf niet stijgen zolang je klachten hebt!
Als deze maatregelen na één dag de symptomen niet verbeteren, is het belangrijk om 500 tot 1,000 meter hoogte af te dalen. Bij ernstige klachten of als de klachten blijven verergeren is het voor mensen met hoogteziekte noodzakelijk om direct en voor zover mogelijk af te dalen en medische hulp te zoeken.
Als de symptomen ernstig zijn, geven artsen de getroffen persoon zuurstof via een zuurstofmasker. Om het vasthouden van water in het lichaam (oedeem) te voorkomen of te verminderen, dienen ze een diureticum (dehydraterend medicijn) toe, bijvoorbeeld acetazolamide.
Bij hersenoedeem op grote hoogte dient de arts ook cortisone (dexamethason) toe; in het geval van longoedeem op grote hoogte dient de arts een antihypertensivum toe (bijv. nifedipine of tadalafil).
Deze medicijnen zijn niet geschikt voor zelfbehandeling of preventie van hoogteziekte! Bij ernstige klachten is medische behandeling altijd noodzakelijk.
In sommige gevallen is het zinvol om de getroffen persoon in een hyperbare kamer of in een mobiele hyperbare zak te behandelen. Daar wordt hij opnieuw blootgesteld aan een hogere luchtdruk, wat overeenkomt met een afdaling naar een lagere hoogte.
Wat is de voorspelling?
Milde symptomen van hoogteziekte verdwijnen meestal binnen één tot twee dagen. Mits:
De getroffenen blijven niet stijgen.
- Je neemt een rustdag.
- Fysiek maken ze het zichzelf gemakkelijk.
- Je drinkt voldoende (minimaal 1.5 liter per dag).
Ernstige symptomen zoals hersenoedeem op grote hoogte of longoedeem op grote hoogte vormen daarentegen een acuut levensgevaar. Als de getroffenen niet snel en consequent worden behandeld, bestaat het risico dat ze in coma raken en vervolgens overlijden. Hersenoedeem op grote hoogte komt voor bij ongeveer 0.3 procent van de klimmers boven de 3,000 meter, longoedeem op grote hoogte bij ongeveer 0.7 procent, waarbij in beide gevallen ongeveer 40 procent van de getroffenen overlijdt.
Hoe hoogteziekte voorkomen?
Om hoogteziekte te voorkomen is het belangrijk dat je je lichaam de tijd geeft om zich aan te passen aan de veranderde omgevingsomstandigheden (acclimatisatie). Dit komt omdat hoe sneller u opstijgt, hoe groter het risico op het ontwikkelen van hoogteziekte. De snelheid waarmee je opstijgt is veel belangrijker dan de hoogte die je bereikt.
De enige effectieve bescherming hier is de juiste ‘tactiek’ tijdens de beklimming: vanaf een hoogte tussen ca. 2,500 tot 3,000 meter, bestrijk niet meer dan 300 tot 500 meter hoogte per dag. Neem elke drie tot vier dagen een dag pauze. Als u een verhoogd risico heeft op hersen- of longoedeem op grote hoogte (bijvoorbeeld hartaandoeningen), is het raadzaam om niet meer dan 300 tot 350 hoogtemeters per dag af te leggen.
Als u een hart- of longziekte heeft, moet u een arts om advies vragen voordat u naar een hoogte van meer dan 2,000 meter gaat!
Als je naar in totaal 4,000 tot 5,000 meter hoogte wilt klimmen, is het raadzaam om vooraf een paar dagen tot een week tussen de 2,000 en 3,000 meter hoogte door te brengen om het lichaam te laten acclimatiseren. Pas als deze acclimatisatiefase voorbij is, mag je langzaam verder klimmen.
In uitzonderlijke gevallen is het mogelijk hoogteziekte te voorkomen met medicijnen. Deze zijn doorgaans bedoeld voor mensen die onverwachts naar grote hoogte moeten stijgen, zoals hulpverleners die een gewonde redden. In sommige gevallen is preventieve medicatie ook nuttig voor mensen die al last hebben gehad van hoogteziekte.
Preventieve medicatie mag alleen in individuele gevallen worden overwogen! Ze vervangen niet de maatregel om het lichaam aan de hoogte te laten acclimatiseren en mogen alleen worden genomen na overleg met een arts!
Voor acute noodgevallen is het ook handig om een mobiele hyperbare kamer of een hyperbare zak mee te nemen.
