Kort overzicht
- Wat is medicijnexantheem? Een huidreactie op een medicijn dat soms allergisch van aard is.
- Symptomen: Variabel uitziende huiduitslag, die soms alleen op kleine gebieden voorkomt, maar soms bijna het hele lichaam bedekt. In ernstige gevallen vaak andere symptomen zoals koorts, gezwollen lymfeklieren. Betrokkenheid van interne organen, indien van toepassing.
- Vormen: waaronder maculopapulair exantheem, gefixeerd medicijnexantheem, Stevens-Johnson-syndroom, toxische epidermale necrolyse (Lyell-syndroom), DRESS-syndroom.
- Oorzaken: De medicijnuitslag is vaak een allergische reactie, maar soms is het een andere vorm van overgevoeligheid.
- Diagnose: Arts-patiëntconsult, lichamelijk onderzoek, bloedonderzoek, huidtesten, indien nodig verdere onderzoeken zoals provocatietest.
- Behandeling: Indien mogelijk, stopzetting van de medicatie die de oorzaak is (na medisch consult!). Indien nodig antihistaminica en/of cortisone om de symptomen te verlichten (meestal lokaal toegediend, indien nodig ook in de vorm van tabletten of infusies). In ernstige gevallen intramurale behandeling (mogelijk op de intensive care).
Geneesmiddelexantheem: beschrijving
Geneesmiddelexantheem (“medicijnuitslag”) is een allergische of pseudo-allergische huiduitslag die wordt veroorzaakt door een geneesmiddel dat inwendig of uitwendig wordt gebruikt. Het is een van de meest voorkomende bijwerkingen van geneesmiddelen.
In de meeste gevallen zijn antibiotica de oorzaak van medicijnexantheem, vooral penicillines. Tijdens de behandeling met ampicilline (ampicilline-exantheem) kan zich bijvoorbeeld een pseudo-allergische huiduitslag ontwikkelen. Andere medicijngroepen die medicijnexantheem kunnen veroorzaken, zijn onder meer ontstekingsremmende pijnstillers uit de NSAID-groep (zoals ASA, ibuprofen, diclofenac), evenals medicijnen tegen epilepsie en jicht.
Vaak is het actieve medicijningrediënt zelf verantwoordelijk voor door medicijnen geïnduceerd exantheem. In andere gevallen veroorzaken hulpstoffen van het medicijn de uitslag, bijvoorbeeld conserveermiddelen of kleurstoffen.
Geneesmiddelexantheem: symptomen
Geneesmiddelexantheem kan op vrijwel elk deel van het lichaam voorkomen, inclusief de slijmvliezen. Het ontwikkelt zich echter meestal op de ledematen (armen, benen) en romp (borst, buik, rug). Soms verspreidt medicinaal exantheem zich vanuit de romp; in andere gevallen strekt het zich uit van de ledematen tot aan de romp van het lichaam.
het Uiterlijk
Geneesmiddeluitbarsting is een zeer diverse huidmanifestatie. Het kan gemakkelijk worden verward met de grootgevlekte uitslag van mazelen, de kleingevlekte uitslag van rubella of de huidlaesies van roodvonk of syfilis.
In de meeste gevallen presenteert medicijnexantheem zich als een roodachtige verhoging, vaak vergelijkbaar met een muggenbeet. Ook kwaddels (urticaria = netelroos) zijn een veel voorkomend symptoom van medicijnexantheem. Soms vormen zich blaren, waarvan sommige groot zijn en barsten (bulleuze vorm).
Andere symptomen
In ernstigere gevallen gaat allergisch medicijnexantheem gepaard met andere symptomen zoals diarree, misselijkheid, braken en zwelling van de slijmvliezen in de mond en keel. Dit gaat dan gepaard met een min of meer uitgesproken ziektegevoel, soms ook met koorts. Bovendien kunnen nabijgelegen lymfeklieren opzwellen. Bij een zeer ernstige allergische reactie wordt ook het cardiovasculaire systeem aangetast.
Speciale vormen van door geneesmiddelen veroorzaakte huiduitslag
Speciale vormen van door geneesmiddelen veroorzaakte huiduitslag zijn onder meer:
Vast medicijnexantheem.
Het zogenaamde vaste medicijnexantheem ontwikkelt zich meestal binnen twee weken de eerste keer. Wanneer het medicijn in kwestie opnieuw wordt gebruikt, kunnen genezen haarden op de huid binnen slechts 30 minuten tot 12 uur opnieuw worden geactiveerd.
De uitslag verschijnt meestal als een enkel brandpuntsgebied. Het is rond tot ovaal van vorm, scherp afgebakend en roodachtig van kleur. Na verloop van tijd kan het donkerder van kleur worden. Vast medicijnexantheem wordt vaak aangetroffen op bijvoorbeeld de armen, benen of het genitale gebied (inclusief het slijmvlies).
Maculopapulair exantheem.
Dit is een vlekkerige, nodulaire huiduitslag die gepaard kan gaan met de vorming van blaren, netelroos (urticaria) en bloedingen in de huid (purpura). Bij voorkeur vormt dit medicijnexantheem zich op de romp van het lichaam. Het hoofd, de handpalmen en de voetzolen worden altijd weggelaten.
Een maculopapulair exantheem kan zich bijvoorbeeld ontwikkelen na het nemen van bepaalde antibiotica (zoals sulfonamiden, penicillines) of medicijnen tegen epilepsie. Het verschijnt meestal ongeveer tien dagen na het begin van de behandeling. Af en toe ontwikkelt het zich later of zelfs een paar dagen na het einde van de therapie.
Maculopapulair exantheem is de meest voorkomende vorm van geneesmiddelreactie.
Acute gegeneraliseerde exanthemische pustulose (AGEP).
Acute gegeneraliseerde exanthemische pustulose (AGEP), ook wel toxische pustulodermie genoemd, is een ander speciaal type door geneesmiddelen geïnduceerde huidreactie. De eerste keer ontstaat het binnen drie weken na het begin van het drugsgebruik (verschillende antibiotica). Later kan het binnen een paar dagen gebeuren.
Over het algemeen geneest deze vorm van medicijnexantheem binnen twee weken met de vorming van fijne schilfers.
Erythema exsudativum multiforme
Erythema exsudativum multiforme kan niet alleen door medicijnen worden veroorzaakt, maar bijvoorbeeld ook door infecties (zoals met herpes simplex-virussen of streptokokken).
Patiënten ontwikkelen schijfvormige, huilende foci met rode randen en een blauwachtig centrum. Meestal zijn de strekzijden van de handen en armen aangetast, soms ook de slijmvliezen. Getroffen patiënten kunnen ook een ernstig verminderde algemene toestand hebben.
Stevens-Johnson-syndroom (SJS) en toxische epidermale necrolyse (TEN).
Dit zijn zeldzame maar ernstige vormen van medicijnexantheem. Grote delen van de huid en het slijmvlies kunnen loslaten en afsterven. Dit ziet er vaak uit als een verbrande huid. Bij het Steven-Johnson-syndroom is minder dan tien procent van het lichaamsoppervlak aangetast; bij toxische epidermale necrolyse (ook bekend als het Lyell-syndroom) wordt minstens 30 procent aangetast.
Naast de ernstige huidreactie uiten beide varianten zich ook in symptomen van de lever, darmen en longen, maar ook door koorts.
DRESS-syndroom
DRESS-syndroom (DRESS = medicijnreactie met eosinofilie en systemische symptomen) is ook een zeldzame maar ernstige vorm van medicijnreactie. Het begint een paar weken na gebruik van het triggermedicijn met hoge koorts, spierpijn en een vlekkerige, nodulaire huiduitslag. Begeleidende zwelling van het gezicht, faryngitis en gezwollen lymfeklieren komen voor.
In het verdere beloop ontwikkelen zich klachten op het gebied van inwendige organen, bijvoorbeeld in de vorm van leverontsteking (hepatitis), nierontsteking (nefritis), hartspierontsteking (myocarditis) of longontsteking (longontsteking). De toestand van de getroffen persoon kan snel verslechteren.
Het DRESS-syndroom kan zich bijvoorbeeld ontwikkelen als een reactie op bepaalde geneesmiddelen tegen epilepsie (fenytoïne, carbamazepine) of het jichtmedicijn allopurinol.
Door geneesmiddelen geïnduceerd exantheem: oorzaken en risicofactoren
In de meeste gevallen is medicijnexantheem een allergische reactie op een medicijn. Minder vaak is het niet allergisch van oorsprong, maar is het een pseudo-allergie.
Allergisch door medicijnen geïnduceerd exantheem
Bij het eerste contact met een nieuw medicijn duurt het gewoonlijk enkele uren tot dagen voordat de medicijnuitslag zich ontwikkelt. Soms gaan er weken voorbij (soms ontstaat de uitslag pas nadat het medicijn is stopgezet). Als het medicijn later opnieuw wordt gebruikt, beginnen de huidreacties meestal eerder – vaak na uren of een paar dagen.
Het eerste contact met een medicijn veroorzaakt niet altijd sensibilisatie, dat wil zeggen classificatie door het immuunsysteem als een zogenaamd gevaarlijke stof. Soms wordt een medicijn eerst een paar keer zonder problemen gebruikt, voordat het immuunsysteem het ineens als gevaarlijk beschouwt en er tegen gaat optreden.
Sommige risicofactoren bevorderen allergische reacties op medicijnen (bijvoorbeeld in de vorm van allergiegerelateerd medicijnexantheem). Het risico op een medicijnallergie neemt bijvoorbeeld toe als een medicijn wordt toegediend als infuus of injectie (spuit) of op de huid wordt aangebracht. Hetzelfde geldt als een medicijn herhaaldelijk wordt gebruikt.
Bovendien kunnen bepaalde genetische factoren het risico op overgevoeligheidsreacties op geneesmiddelen vergroten. Dit is echter grotendeels nog onderwerp van onderzoek.
Pseudo-allergische uitslag door medicijnen.
Een medicijnuitslag kan zich ook ontwikkelen zonder een allergische reactie van het immuunsysteem. Cortisonpreparaten kunnen bijvoorbeeld een acne-achtige uitslag veroorzaken. Hetzelfde geldt voor medicijnen die lithium bevatten, die worden voorgeschreven voor bepaalde psychische aandoeningen.
Sommige medicijnen maken de huid gevoeliger voor UV-straling. Tijdens de behandeling kan de huid daardoor pijnlijk rood worden (fototoxische reactie) of zelfs allergisch worden (fotoallergische reactie) bij blootstelling aan zonlicht of in een solarium. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren tijdens de behandeling met bepaalde antibiotica (zoals tetracyclines) en met het dehydraterende middel (diureticum) furosemide. Lees meer over fototoxische en fotoallergische reacties in het artikel Zonneallergie.
Geneesmiddelexantheem: onderzoeken en diagnose
Als u – vooral (kort) na het gebruik van een nieuw medicijn – een onduidelijke huiduitslag krijgt, moet u zeker een arts raadplegen. U kunt het beste contact opnemen met de arts die het betreffende medicijn mogelijk heeft voorgeschreven. Maar ook een specialist in huidziekten (dermatoloog) is een geschikt aanspreekpunt.
De arts zal eerst in een uitgebreid gesprek belangrijke achtergrondinformatie over uw medische geschiedenis (anamnese) verkrijgen. Mogelijke vragen zijn onder meer:
- Welke medicijnen op recept en medicijnen die zonder recept verkrijgbaar zijn, gebruikt u momenteel of heeft u onlangs gebruikt? Is er een nieuw medicijn?
- Hoe heeft de huidreactie zich ontwikkeld?
- Was u bijzonder gestresseerd of had u een acute infectie toen de uitslag verscheen?
- Zijn er nog andere klachten zoals jeuk of algemene klachten?
- Heeft u eerder bijwerkingen gehad op een medicijn?
- Heeft u bekende allergieën of voedselintoleranties? Heeft u astma of een andere onderliggende aandoening?
Na het interview zal de arts de uitslag nader onderzoeken. Hij kan ook bloedmonsters nemen en deze voor analyse naar het laboratorium sturen. Het is mogelijk dat er abnormale bevindingen worden gevonden, zoals veranderingen in het bloedbeeld, wat nuttig zal zijn bij het ophelderen van de uitslag.
De informatie uit het anamnesegesprek en het kijken naar de uitslag zijn soms voldoende om de arts een medicijnexantheem te laten vermoeden. Indien nodig zal hij of zij op proefbasis adviseren om te stoppen met een medicijn dat waarschijnlijk verantwoordelijk is (als het niet absoluut noodzakelijk is). Als de uitslag daarna verbetert, bevestigt dit het vermoeden van door medicijnen veroorzaakt exantheem.
Stop niet op eigen houtje met een medicijn dat door een arts is voorgeschreven! Raadpleeg eerst de arts die u behandelt.
Tests
Verschillende tests kunnen helpen de oorzaak van een door medicijnen geïnduceerd exantheem te vinden en, indien nodig, het onderliggende mechanisme op te helderen. Artsen voeren dergelijke tests meestal uit nadat de symptomen zijn verdwenen.
Een negatief testresultaat sluit een allergische medicijnuitslag niet uit! Omgekeerd is een positieve huidtest niet altijd een bewijs van een allergische medicijnuitslag. Vooral omdat er slechts voor een paar medicijngroepen gevalideerde huidtesten beschikbaar zijn, waaronder röntgencontrastmiddelen en bètalactamantibiotica.
Voor een aantal geneesmiddelen bestaan gestandaardiseerde in-vitrotesten (“in vitro” betekent “in glas”, dat wil zeggen in laboratoriumvaten) die geschikt zijn voor het diagnosticeren van overgevoeligheid voor geneesmiddelen. Een penicilline-allergie kan bijvoorbeeld worden opgespoord door specifieke antilichamen in het bloed te detecteren.
Een andere in vitro-methode is de lymfocyttransformatietest. Bij deze allergietest wordt in een bloedmonster van de patiënt gezocht naar specifieke immuuncellen tegen de vermoedelijke veroorzaker van de uitslag. De procedure is echter moeilijk en kostbaar. Het wordt daarom niet routinematig gebruikt om allergisch exantheem van geneesmiddelen op te helderen.
Om andere mogelijke oorzaken van de uitslag uit te sluiten, is het soms nodig om een weefselmonster uit het veranderde huidgebied te nemen (huidbiopsie) en dit nader te onderzoeken in het laboratorium.
Artsen interpreteren de testresultaten altijd in combinatie met informatie uit het medische geschiedenisgesprek en het lichamelijk onderzoek.
Door geneesmiddelen geïnduceerd exantheem: behandeling
Over het algemeen moet het medicijn dat (vermoedelijk) de huiduitslag veroorzaakt, worden gestaakt na medisch advies (!) – tenzij het exantheem van het medicijn slechts zeer mild is. Indien nodig zal de arts een beter verdragen vervangend geneesmiddel voorschrijven.
Soms is een (uitlokkend) medicijn onmisbaar voor de behandeling van een bestaande ziekte en mag daarom niet worden stopgezet – zelfs als het een uitgesproken allergische medicijnuitslag veroorzaakt. Vervolgens kan de arts als preventieve maatregel cortisone en antihistaminica voorschrijven voordat hij het medicijn inneemt om de allergische reactie te verzachten.
Behandeling met geneesmiddelen
Om de symptomen van door geneesmiddelen geïnduceerd exantheem te verlichten, kunnen artsen een antihistaminicum of cortisone voorschrijven. In mildere gevallen is een plaatselijke behandeling, zoals met een zalf, voldoende.
Ernstige vormen van geneesmiddelreacties zoals toxische epidermale necrolyse (Lyell-syndroom) en DRESS-syndroom kunnen levensbedreigend zijn. Getroffen patiënten moeten daarom worden behandeld en gecontroleerd in een ziekenhuis of op een intensive care-afdeling.
Door geneesmiddelen geïnduceerd exantheem: ziekteverloop en prognose
In de meeste gevallen verdwijnt het door geneesmiddelen geïnduceerde exantheem snel nadat het medicijn dat de oorzaak is, is stopgezet. Zeer ernstige kuren, zoals toxische epidermale necrolyse, kunnen echter fataal zijn.
In de meeste gevallen is de prognose voor door geneesmiddelen geïnduceerd exantheem echter goed. Afgezien van de verkleuring van de huid, zoals bij gefixeerd medicijnexantheem, laat medicijnexantheem in de overgrote meerderheid van de gevallen geen blijvende schade achter. Uitzonderingen zijn ernstige ziektegevallen, waarbij bijvoorbeeld slijmvliesverklevingen kunnen optreden.
Allergie paspoort
In ieder geval moet de patiënt het triggerende medicijn zoveel mogelijk vermijden. Ook kunt u het beste de naam van het medicijn noteren en dit briefje bijvoorbeeld bij u dragen in uw portemonnee. Op deze manier kan hij of zij bij hernieuwde behandeling snel de aandacht van elke arts vestigen op de allergische medicijnuitslag die eerder is opgetreden. Dit is belangrijk omdat wanneer de trigger opnieuw wordt toegediend, de allergische reactie vaak ernstiger is dan de eerste keer.
