Kort overzicht
- Wat is TBE? TBE staat voor vroege zomermeningo-encefalitis. Dit is een virusgerelateerde acute ontsteking van de hersenvliezen (meningitis) en mogelijk ook van de hersenen (encefalitis) en het ruggenmerg (myelitis).
- Diagnose: arts-patiëntconsult (anamnese), bloedonderzoek, afname en analyse van een zenuwvloeistofmonster (hersenvochtpunctie), eventueel magnetische resonantie beeldvorming (MRI).
- Behandeling: alleen symptomatische behandeling mogelijk, bijvoorbeeld met pijnstillers en krampstillers. Bij neurologische klachten zoals verlamming eventueel fysiotherapie, ergotherapie of logopedie. In ernstige gevallen behandeling op de intensive care.
TBE: Beschrijving
Vroege zomermeningo-encefalitis (TBE) is een acute ontsteking van de hersenvliezen en vaak ook van de hersenen en het ruggenmerg. Het wordt veroorzaakt door het TBE-virus. In Duitsland brengen teken bijna altijd TBE over. Daarom wordt de ziekte ook wel door teken overgedragen encefalitis genoemd. In zeldzame gevallen vindt overdracht plaats via met virus geïnfecteerde rauwe melk van geiten, schapen en – uiterst zelden – koeien. TBE-infectie van persoon tot persoon is niet mogelijk.
Niet elke tekenbeet leidt tot een TBE-infectie, en niet elke infectie leidt tot ziekte: in de risicogebieden van Duitsland draagt gemiddeld slechts ongeveer 0.1 tot 5 procent van de teken het TBE-virus. In sommige gebieden is tot 30 procent van alle teken drager van de TBE-ziekteverwekker.
Houd er echter rekening mee dat de ziekte ernstig en zelfs dodelijk kan zijn: het genezingsproces kan maanden duren. Soms blijven blijvende neurologische stoornissen (zoals concentratieproblemen) bestaan. Bij ongeveer één op de honderd patiënten leidt TBE-infectie van het zenuwstelsel tot de dood.
TBE: Frequentie
Mensen raken vooral besmet met TBE tijdens recreatieve activiteiten in de open lucht, zoals kamperen of wandelen. De meeste ziekten worden waargenomen in de lente en de zomer.
Kinderen krijgen vaker tekenbeten dan volwassenen en lopen daarom over het algemeen een groter risico om TBE op te lopen. Bij kinderen is de infectie echter meestal mild en geneest deze zonder blijvende schade.
Niet verwarren met de ziekte van Lyme
TBE: Symptomen
Als TBE-virussen via een tekenbeet zijn overgedragen, duurt het enige tijd voordat de eerste symptomen verschijnen: de ziekteverwekker moet zich eerst in het lichaam verspreiden en de hersenen bereiken. Gemiddeld zitten er ongeveer één tot twee weken tussen de infectie (tekenbeet) en het uitbreken van de ziekte. Deze periode wordt de TBE-incubatieperiode genoemd. In individuele gevallen kan het tot 28 dagen duren voordat meningo-encefalitis in de vroege zomer uitbreekt.
Tweefasig verloop van de ziekte
De eerste tekenen van TBE zijn griepachtige symptomen zoals een algemeen gevoel van ziekte, koorts, hoofdpijn en pijnlijke ledematen. Af en toe komt ook buikpijn voor. De symptomen worden vaak afgedaan als verkoudheid of griep. Na ongeveer een week verdwijnen de symptomen en daalt de koorts weer.
Bij een klein deel van de patiënten stijgt de koorts na enkele dagen weer. Dit markeert het begin van de tweede fase van de ziekte. Dit uit zich als volgt:
- Bij ongeveer 40 procent van de patiënten gaat meningitis gepaard met encefalitis. Artsen spreken dan van meningo-encefalitis.
- Bij ongeveer tien procent van de patiënten raakt ook het ruggenmerg ontstoken. Dit heet meningo-encefalomyelitis.
- In zeer zeldzame gevallen beperkt de ontsteking van TBE zich tot alleen het ruggenmerg (myelitis) of tot zenuwwortels afkomstig uit het ruggenmerg (radiculitis).
De exacte TBE-symptomen in de tweede fase zijn afhankelijk van de verspreiding van de ontsteking:
TBE-symptomen bij geïsoleerde meningitis
TBE-symptomen bij meningo-encefalitis
Als naast de hersenvliezen ook de hersenen worden aangetast door de ontsteking (meningo-encefalitis), verschijnen er verdere TBE-symptomen: op de voorgrond bevinden zich een verstoring van de bewegingscoördinatie (ataxie), verminderd bewustzijn en verlamming van de armen, benen en hersenzenuwen . Dit laatste kan bijvoorbeeld gehoor-, slik- of spraakstoornissen veroorzaken. Bovendien kan de ontsteking van de hersenen ook epileptische aanvallen veroorzaken.
De ernstigste TBE-symptomen kunnen optreden bij meningo-encefalomyelitis, wat een gelijktijdige ontsteking is van de hersenvliezen, de hersenen en het ruggenmerg. Het ruggenmerg vertegenwoordigt de verbinding tussen de hersenen en de rest van het lichaam. Als hier een ontsteking optreedt, zijn de gevolgen daarom vaak over het hele lichaam waar te nemen:
TBE-symptomen bij kinderen
Bij kinderen en adolescenten verloopt TBE gewoonlijk met alleen niet-specifieke symptomen die lijken op die van een griepachtige infectie. Ernstige TBE-symptomen zijn zeldzamer dan bij volwassenen. De ziekte geneest bij jonge patiënten meestal zonder secundaire schade.
Gevolgschade van TBE
Ernstige ziekteverlopen en blijvende schade door TBE komen vooral voor bij oudere volwassenen. Bij kinderen worden ze bijna nooit waargenomen.
Dubbele infectie: TBE plus de ziekte van Lyme
In zeldzame gevallen worden TBE-virussen en de ziekte van Lyme-bacteriën tegelijkertijd overgedragen tijdens een tekenbeet. Zo’n dubbele infectie is meestal ernstig. De getroffenen kunnen blijvende neurologische schade oplopen.
Vaccinatie tegen TBE
Deskundigen raden TBE-vaccinatie aan aan alle mensen die in TBE-risicogebieden wonen (zie hieronder) en aan bepaalde beroepsgroepen (bosbouwers, jagers, enz.). Aan de andere kant is de vaccinatie nuttig voor reizigers naar TBE-gebieden als er kans is op TBE-infectie (bijvoorbeeld tijdens geplande wandeltochten).
Meer over de werking en bijwerkingen van de vaccinatie tegen TBE leest u in het artikel TBE-vaccinatie.
TBE-gebieden
TBE-transmissie is ook mogelijk in veel andere landen, zoals Oostenrijk, Zwitserland, Tsjechië, Hongarije, Kroatië, Polen, Zweden en Finland. In Italië, Frankrijk, Denemarken en Noorwegen is besmetting daarentegen zeldzaam.
Meer informatie over de verspreiding van TBE-virussen in Duitsland en het buitenland vindt u in het artikel TBE-gebieden.
TBE: Oorzaken en risicofactoren
TBE-virussen zijn er in drie subtypes: In ons land is het Midden-Europese subtype wijdverspreid. In de Baltische staten, aan de kusten van Finland en in Azië komen de subtypes Siberië en het Verre Oosten voor. Ze veroorzaken allemaal vergelijkbare klinische beelden.
TBE: Infectieroutes
De teken kunnen de TBE-ziekteverwekker ‘vangen’ wanneer ze bloed zuigen van geïnfecteerde wilde dieren (vooral kleine knaagdieren zoals muizen). De dieren dragen de ziekteverwekker bij zich zonder TBE op te lopen. Als een geïnfecteerde teek nu bij de volgende bloedmaaltijd een mens bijt, kan hij met zijn speeksel het TBE-virus in de menselijke bloedbaan brengen.
Een directe overdracht van TBE van persoon op persoon is niet mogelijk. Geïnfecteerde of zieke personen zijn dus niet besmettelijk!
TBE-risicofactoren
Hoe ernstig een infectie in individuele gevallen zal zijn, is niet te voorspellen. In de meeste gevallen veroorzaakt een TBE-infectie geen of slechts milde klachten. Ernstige beloop van de ziekte is zeldzaam. De getroffenen zijn vrijwel uitsluitend volwassenen. Leeftijd speelt hierbij een belangrijke rol: hoe ouder een patiënt is, hoe vaker TBE een ernstig beloop krijgt en hoe vaker er blijvende schade ontstaat.
TBE: onderzoeken en diagnose
Het speeksel van een teek bevat onder meer verdovende stoffen, waardoor veel mensen de tekenbeet niet voelen. Voor de arts betekent dit dat ook al kan de patiënt zich een tekenbeet niet herinneren, dit TBE niet uitsluit.
De diagnose TBE wordt gesteld wanneer zowel specifiek IgM als IgG in het bloed detecteerbaar zijn, de patiënt de juiste ziektesymptomen vertoont en niet tegen TBE is gevaccineerd.
Bovendien kan de arts een monster van het hersenvocht (CSV) afnemen (CSF-punctie). Deze wordt in het laboratorium onderzocht op specifieke antistoffen en sporen van het genetisch materiaal van de TBE-virussen. Het virale genoom kan echter alleen tijdens de eerste fase van de ziekte in het hersenvocht worden gedetecteerd. Later kan alleen de reactie van het immuunsysteem op de ziekteverwekkers – in de vorm van specifieke antilichamen – worden gemeten.
TBE is meldingsplichtig. Als bij een patiënt de diagnose acute TBE wordt gesteld door directe virusdetectie (genetisch materiaal) of indirecte virusdetectie (specifieke antilichamen), moet de arts dit daarom melden aan de verantwoordelijke gezondheidsafdeling (met de naam van de patiënt).
Onderzoek naar dode teken?
- Zelfs als de teek besmet is met TBE-virussen, betekent dit niet noodzakelijkerwijs dat hij de ziekteverwekkers op de patiënt heeft overgedragen.
- Methoden voor het detecteren van TBE-virussen (en andere pathogenen) bij teken variëren in gevoeligheid. Ondanks een negatieve testuitslag (geen TBE-virussen in de teek aantoonbaar) kan de teek dus toch besmet zijn en de virussen hebben overgedragen.
TBE: Behandeling
Er bestaat geen causale TBE-behandeling, dat wil zeggen geen therapie die zich specifiek richt op het TBE-virus in het lichaam. Je kunt het lichaam alleen maar ondersteunen in zijn strijd tegen de ziekteverwekker. Het doel is om de symptomen van TBE te verlichten en schade op de lange termijn zoveel mogelijk te voorkomen.
Bij zeer aanhoudende hoofdpijn krijgen TBE-patiënten soms opiaten. Dit zijn krachtige pijnstillers, maar ze kunnen verslavend zijn. Ze worden daarom alleen gebruikt als het absoluut noodzakelijk is en op een zeer gecontroleerde manier.
Bij neurologische aandoeningen zoals bewegings- of spraakstoornissen kan fysiotherapie, ergotherapie of logopedie zinvol zijn.
In het geval van ernstige TBE (bijvoorbeeld met verminderd bewustzijn of ademhalingsverlamming) moeten patiënten op de intensive care worden behandeld.
In de meeste gevallen verloopt TBE zonder complicaties en geneest het volledig. Dit geldt vooral als de infectie pure meningitis veroorzaakt.
Ongeveer drie jaar na meningitis en encefalitis als gevolg van TBE wordt niet verwacht dat de bestaande symptomen significant zullen verbeteren.
Over het geheel genomen bedraagt het risico op overlijden door meningo-encefalitis in de vroege zomer ongeveer één procent.
Levenslange immuniteit?
TBE: Preventie
Een effectieve bescherming tegen TBE is de bovengenoemde TBE-vaccinatie. Maar je kunt nog meer doen om infectie te voorkomen – en dat is door tekenbeten zoveel mogelijk te vermijden. Om dit te doen, moet u het volgende advies opvolgen:
- Breng een tekenmiddel aan op uw huid voordat u het bos en de weilanden in gaat. Houd er echter rekening mee dat het slechts een tijdelijk effect heeft en geen 100 procent bescherming biedt.
- Raak geen wilde dieren aan, zoals muizen of egels. Deze hebben vaak teken!
Teken op de juiste manier verwijderen
Als u een zuigende teek op uw huid ontdekt, moet u deze zo snel mogelijk verwijderen. Gebruik hiervoor een pincet of een speciaal instrument voor het verwijderen van teken. Als u geen van beide bij de hand heeft, moet u de bloedzuiger toch zo snel mogelijk verwijderen, bijvoorbeeld met uw vingernagels.
Na het verwijderen van de teek dient u het wondje zorgvuldig te desinfecteren.
Let de volgende dagen en weken op mogelijke tekenen van TBE (of de ziekte van Lyme). Als dit het geval is, moet u onmiddellijk een arts raadplegen.
