Herpes in het oog: definitie, symptomen, therapie

Herpes op het oog: kort overzicht

Wat is oculaire herpes? Herpes simplex-virusinfectie van het oog, meestal op het hoornvlies (herpes keratitis), maar ook elders zoals het ooglid, het bindvlies of het netvlies; mogelijk op elke leeftijd, zelfs bij pasgeborenen
Symptomen: Oculaire herpes komt meestal eenzijdig voor, vaak met zwelling op en in het oog, herpesblaasjes op de rand van het ooglid, rode, pijnlijke, tranende ogen, fotofobie, gevoel van vreemd lichaam; in vergevorderde stadia, verslechtering van het gezichtsvermogen (raadpleeg onmiddellijk een oogarts, blindheid mogelijk!)
Behandeling: antivirale middelen, in milde gevallen topisch als zalf of druppels, anders systemisch als tabletten, mogelijk glucocorticoïden (“cortison”), mogelijk hoornvliestransplantatie, zelden vitrectomie
Preventie: vermijd nauw contact met acuut geïnfecteerde mensen, handhaaf strikte hygiëne (bijvoorbeeld handen wassen vóór contact met de ogen, handdoeken verwisselen), wees voorzichtig met contactlenzen; bij terugkerende ontstekingen, indien nodig langdurige profylaxe met antivirale middelen
Genezing: Een volledige genezing is niet mogelijk omdat herpesvirussen in het lichaam achterblijven; frequent terugkerende uitbraken (recidieven) van oculaire herpes
Mogelijke complicaties: recidieven, littekens, aanhoudende beschadiging en vertroebeling van het hoornvlies, glaucoom, netvliesloslating, superinfecties met andere ziektekiemen (bacteriën, andere virussen, schimmels), blindheid
Onderzoeken: uitgevoerd door een oogarts; de oogarts controleert de gevoeligheid van het hoornvlies en onderzoekt het oog met behulp van een spleetlamp, oftalmoscopie, fluoresceïnekleuring; virusdetectie is mogelijk met PCR

Wat is oculaire herpes?

Oculaire herpes is een overkoepelende term voor infectieziekten van het oog veroorzaakt door herpes simplex-virussen (HSV). De virussen infecteren meestal aan één kant het ooglid, de iris, het ciliaire lichaam, het bindvlies, het hoornvlies of het netvlies. Daar ontsteken en beschadigen ze het weefsel.

Artsen maken onderscheid tussen verschillende vormen van oculaire herpes, afhankelijk van welk deel van het oog de virussen hebben aangetast:

Herpes simplex-keratitis (herpes-keratitis)

Herpes simplex keratitis is wanneer herpes optreedt op het hoornvlies van het oog. Het is de meest voorkomende vorm van oculaire herpes. Er wordt geschat dat er wereldwijd ongeveer tien miljoen patiënten zijn.

Het transparante hoornvlies bevindt zich aan de voorzijde van de oogbol, vóór de pupil, en bestaat uit meerdere lagen. Herpes simplex-virussen kunnen elk van deze virussen infecteren. Artsen maken daarom onderscheid tussen

epitheliale keratitis (keratitis dendritica): herpes tast de bovenste hoornvlieslaag aan
stromale keratitis (keratitis herpetica interstitialis): herpesvirussen beïnvloeden de middelste laag van het hoornvlies
endotheliale keratitis (herpetische endotheliitis): oculaire herpes tast de binnenste laag van het hoornvlies aan.

Herpes simplex conjunctivitis

Vaak wordt ook de ooglidhuid aangetast. Dit staat bekend als herpes simplex blefaroconjunctivitis. Artsen noemen de combinatie van conjunctivitis en hoornvliesontsteking herpes simplex keratoconjunctivitis.

Herpes simplex-blefaritis

Een eerste infectie met herpes manifesteert zich vaak ook op het ooglid, bekend als herpes simplex blefaritis. Vooral kinderen worden er vaak door getroffen.

Herpes simplex uveïtis anterieur

Dit verwijst naar herpes simplex-virusinfecties in het voorste deel van het middelste deel van het oog (anterieure uvea). De iris, het ciliaire lichaam of beide worden tegelijkertijd aangetast (iridocyclitis).

Herpes simplex-trabeculitis

Bij herpes trabeculitis raakt het trabeculaire netwerk nabij de buitenrand van de iris ontstoken. Het waterige vocht in het oog stroomt normaal gesproken via dit sponsachtige weefsel naar buiten. De ontsteking verstoort de drainage en de intraoculaire druk stijgt. Dit is in het voordeel van glaucoom, beter bekend als glaucoom.

Herpes op het oog: acute retinale necrose

In zeldzame gevallen ontsteekt het herpes simplex-virus het netvlies (herpes simplex retinitis) en de bloedvaten ervan. In het ergste geval treedt acute netvliesnecrose op, waarbij netvliescellen afsterven. In dit geval verspreidt de ziekte zich vaak naar het tweede oog.

Acute retinale necrose kan blindheid door oculaire herpes veroorzaken.

Herpes neonatorum van het oog

Wanneer pasgeborenen besmet raken met het herpes simplex-virus, wordt dit herpes neonatorum genoemd. In veel gevallen is HSV type 2 de trigger, minder vaak is het herpes simplex-virus type 1 de oorzaak.

Dit veroorzaakt meestal conjunctivitis (ophthalmia neonatorum) of hoornvliesontsteking in het oog van de pasgeborene. Meer informatie over de overdracht van herpes op pasgeborenen en de symptomen en gevolgen kunt u vinden in het artikel Herpes tijdens de zwangerschap.

Herpes neonatorum blijft vaak gelokaliseerd op de huid of ogen. Het kan zich echter ook naar de hersenen of het hele lichaam verspreiden en dan levensbedreigend worden. Artsen behandelen het daarom zodra ze een infectie vermoeden.

Verschil tussen oculaire herpes en herpes zoster op het oog

Naast het herpes simplex-virus zijn er nog andere soorten herpes-virus die het oog infecteren. Deze omvatten het varicella zoster-virus (VZV). Het veroorzaakt gordelroos (herpes zoster), wat ook in het oog kan voorkomen. Artsen spreken dan van zoster oftalmicus. Meer hierover leest u in ons artikel “gordelroos op het gezicht”.

Hoe manifesteert herpes zich op het oog?

Symptomen van oculaire herpes zijn vaak niet-specifiek. Dit betekent dat ze ook bij andere oogziekten voorkomen. De symptomen die optreden, zijn afhankelijk van waar herpes precies op het oog voorkomt.

Herpessymptomen op het ooglid

Pijnlijke, aanvankelijk met vocht gevulde blaren: vaak in groepen op de kruising van huid en slijmvliezen
Zwelling van het oog, mogelijk ook van de lymfeklieren
barstte herpesblaren met een korst na het uitdrogen
meestal geen littekens

Een uitbraak van oculaire herpes begint vaak met een branderig of jeukend gevoel in of rond het oog. Vroege symptomen omvatten ook een gezwollen en rode ooglidrand met een pijnlijk gevoel van beklemming.

Symptomen van herpes op het oog zelf

Tekenen van andere oculaire herpesziekten, zoals herpeskeratitis of herpes conjunctivitis, hebben vooral invloed op het oog zelf. Ze zijn meestal ook beperkt tot één kant:

rood oog
Oogpijn
Sensatie van vreemd lichaam
Verlegenheid voor licht (fotofobie)
tranenvloed

Bij frequent terugkerende herpes en in ernstige gevallen kunnen bovendien de volgende symptomen optreden:

melkachtig grijsachtig troebel oog (door vertroebeling en littekenvorming op het hoornvlies, kan alleen door de arts worden gezien tijdens onderzoek)
Veranderde iriskleur of pupilvorm (bij herpes uveïtis)
Verslechtering van het gezichtsvermogen, beperkt zicht (gezichtsveldverlies)
Verlies van visie

Als u een van deze symptomen ervaart, ga dan snel naar een oogarts. Zo kunnen zij u tijdig behandelen en complicaties voorkomen.

Symptomen van acute retinale necrose als gevolg van herpes

Als er niet op tijd therapeutisch wordt ingegrepen, ontstaan er grote gaten in het netvlies. De getroffenen kunnen in dit gebied niet meer zien. In sommige gevallen scheidt het netvlies zich geheel of gedeeltelijk van het vaatvlies (loslating van het netvlies).

Getroffenen zien minder goed of kunnen bepaalde gebieden in hun gezichtsveld niet meer zien. Lichtflitsen en zwarte vlekken komen vaak voor bij een losgelaten netvlies. Er bestaat een risico op volledige blindheid.

Hoe kan herpes aan het oog worden behandeld?

Oculaire herpes is behandelbaar. Artsen schrijven meestal medicijnen tegen de herpesvirussen voor (antivirale middelen). Het doel is om de klachten te verlichten, het virus sneller te onderdrukken en de gevolgen van ontstekingen te verminderen.

De exacte therapie hangt af van de locatie en de ernst van de infectie. Bij complicaties en gevolgschade kunnen artsen een operatie uitvoeren.

Medicatie tegen oogherpes

Artsen gebruiken zogenaamde antivirale middelen om herpes aan het oog te behandelen. Ze voorkomen dat de virussen zich verder vermenigvuldigen. Ze zijn verkrijgbaar als zalf, gel en druppels die rechtstreeks op of in het oog kunnen worden aangebracht (lokaal, topisch). Soms schrijven artsen antivirale middelen voor in de vorm van tabletten of via een infuus.

De gebruikelijke actieve ingrediënten zijn aciclovir, valaciclovir, ganciclovir en trifluorthymidine (trifluridine). De arts selecteert het medicijn en de doseringsvorm ervan zo dat het het best mogelijke effect op het ontstoken gebied in het oog kan hebben.

In sommige gevallen van oculaire herpes dienen artsen ook glucocorticoïden (“cortison”) toe. Ze verlichten (overmatige) ontstekingsreacties. Via oogdruppels bereiken ze de binnenkant van het oog. Artsen gebruiken ze alleen als het hoornvliesepitheel intact is.

Bij oppervlakkige herpeskeratitis dendritica gebruikt de arts geen oogdruppels met glucocorticoïden. Ze staan de wederopbouw van het epitheel in de weg. De virussen zouden gemakkelijker grote delen van het epitheel kunnen overnemen en zogenaamde keratitis geographica kunnen veroorzaken.

De therapie duurt meestal enkele weken, afhankelijk van waar en hoe ernstig de herpes aan het oog voorkomt. Soms verlagen artsen de dosis na een bepaalde periode. De getroffenen blijven de medicatie vervolgens innemen totdat de oogherpes volledig is onderdrukt.

Chirurgie voor of na herpes aan het oog

In sommige gevallen zorgen littekens op het hoornvlies ervoor dat de getroffenen niet langer duidelijk kunnen zien. Soms is het epitheel van het hoornvlies zo beschadigd dat het niet meer volledig aan elkaar groeit. Een hoornvliestransplantatie (keratoplastiek) kan dan helpen.

Bij zogenaamde penetrerende keratoplastiek verwijdert de chirurg het beschadigde deel van het hoornvlies volledig. Vervolgens krijgt de patiënt een stukje hoornvlies van een orgaandonor.

De afweer van het lichaam classificeert transplantaties vaak als vreemde indringers en valt ze aan. Bij keratoplastiek komt dit minder vaak voor, onder meer omdat het hoornvlies niet direct van bloed wordt voorzien.

Toch kan afwijzing niet volledig worden uitgesloten. In het geval van een dergelijke reactie hebben herpes simplex-virussen het bijzonder gemakkelijk, omdat het oog al vooraf is geïnfecteerd. Artsen schrijven daarom vóór en na de ingreep antivirale middelen voor. Ook gebruiken ze lokaal glucocorticoïden om een immuunreactie tegen het transplantaat te onderdrukken.

Hoornvliesinfecties met herpes zijn na transplantatie nog steeds mogelijk. De zenuwen die naar dit deel leiden, werden echter tijdens de operatie doorgesneden. Door dit gat blijven de virussen voorlopig aan de rand van het gedoneerde gedeelte.

Als het glaslichaam troebel en ondoorzichtig is als gevolg van acute netvliesnecrose, kan de arts chirurgische verwijdering (vitrectomie) adviseren. Dit kan ook raadzaam zijn bij netvliesloslating. Meer hierover leest u in de tekst ‘Netvliesloslating’.

Kruidengeneesmiddelen voor herpes op het oog

Er wordt aangenomen dat de bladeren van citroenmelisse voorkomen dat herpes simplex-virussen zich aan menselijke cellen hechten. Mensen met koortsblaasjes gebruiken het soms in de vorm van zalven of thee.

Hoornvliesinfecties met herpes zijn na transplantatie nog steeds mogelijk. De zenuwen die naar dit deel leiden, werden echter tijdens de operatie doorgesneden. Door dit gat blijven de virussen voorlopig aan de rand van het gedoneerde gedeelte.

Kruidengeneesmiddelen voor herpes op het oog

Als herpes optreedt wanneer het oog voor het eerst wordt geïnfecteerd, duurt de ziekte meestal maar een paar dagen en verdwijnt deze vaak vanzelf. In de meeste gevallen wordt deze primaire infectie helemaal niet opgemerkt.

Progressie en prognose van oculaire herpes

Recidieven van herpes komen vaak voor, vooral op het hoornvlies. De symptoomvrije periode tussen uitbraken varieert in lengte. Risicofactoren bevorderen een herhaling.

Als de ontsteking oppervlakkig blijft (bijvoorbeeld op het ooglid en het hoornvliesepitheel) en de behandeling effectief is, verdwijnt deze meestal zonder gevolgen. Diepe herpesinfecties brengen het risico met zich mee van complicaties zoals littekens.

Hoe langer, ernstiger en vaker herpes aan het oog voorkomt, hoe slechter de prognose. Als algemene regel geldt dat een snelle diagnose en behandeling belangrijk zijn om vervolgschade te voorkomen. Zelfs als er een nieuwe uitbraak is.

Zelfs bij onmiddellijke behandeling kan het verloop van de ziekte langdurig zijn, omdat herpes keer op keer kan uitbreken (recidieven) en ernstig kan zijn.

Herpes in het oog is wereldwijd een van de meest voorkomende oorzaken van infectieuze hoornvliesblindheid. Het risico op blindheid is bijzonder hoog bij immuungecompromitteerde patiënten en bij gevallen van acute retinale necrose veroorzaakt door herpes.

Complicaties

Littekens, vascularisatie en vertroebeling van het hoornvlies veroorzaken een verminderd gezichtsvermogen of gezichtsscherpte.
Metaherpetische keratitis: permanente schade aan het epitheel van het hoornvlies na een HSV-uitbraak in het oog
Glaucoom met schade aan de oogzenuw.
Netvliesloslating bij acute HSV-geïnduceerde netvliesnecrose (noodgeval!)
Superinfecties: Als het oog en het immuunsysteem al verzwakt zijn door de HSV-infectie, kunnen andere ziekteverwekkers (bacteriën, andere virussen, schimmels) meedoen.
Blindheid

Herpes op het oog: oorzaken en risicofactoren

Oculaire herpes wordt meestal veroorzaakt door type 1 herpes simplex-virussen. Type 2 HSV kan ook oculaire herpes veroorzaken, vooral bij pasgeborenen. Herpesvirussen zijn zeer besmettelijk.

Mensen raken meestal besmet door direct contact met andere mensen die ziek zijn of door besmette voorwerpen (bijvoorbeeld handdoeken). De infectie blijft meestal onopgemerkt. Herpes ontstaat alleen onder bepaalde omstandigheden, bijvoorbeeld in het oog.

Infectie

Het herpes simplex-virus, vooral HSV type 1, is wijdverspreid. Mensen met herpes geven het virus door via lichaamsvloeistoffen. Het vocht uit herpesblaren is bijzonder besmettelijk. De infectie treedt meestal op in de kindertijd.

Je kunt het virus ook via jezelf oplopen. Als u bijvoorbeeld een koortslip heeft, kunt u het virus van daaruit naar uw eigen ogen overbrengen. De technische term hiervoor is auto-inenting.

Er zijn ook besmette mensen die zelf geen merkbare klachten hebben, maar het virus toch kunnen overdragen. Meestal scheiden ze echter slechts enkele virussen uit.

Meer informatie over infectie met herpes en herpesreactivatie kunt u vinden in ons hoofdartikel over herpes.

Risicofactoren

Eenmaal besmet met herpes, breekt het vaak steeds opnieuw uit. Dit gebeurt vooral als het immuunsysteem verzwakt is of het oog al beschadigd is. Sommige risicofactoren bevorderen herpes-uitbraken op het oog. Deze omvatten

Acute infecties, koorts: Andere ziekteverwekkers kunnen de immuunafweer zodanig afleiden of beschermende mechanismen in het oog doorbreken, zodat herpesvirussen gemakkelijker kunnen binnendringen.
Invasieve oogchirurgie: De natuurlijke barrières van het oog kunnen dan beter doorlaatbaar zijn voor HSV (bijvoorbeeld na ooglaseren).
Diabetes mellitus: Patiënten bij wie de bloedsuikerspiegel vaker fluctueert, zijn vaak vatbaar voor infecties.
HIV- en mazelenvirus: Beide virussen vallen cellen van het immuunsysteem aan en verzwakken het. HSV kan van deze situatie profiteren.
Immunosuppressiva, corticosteroïden (“cortison”): deze medicijnen onderdrukken de afweerreacties van het lichaam
Lokale toediening van glaucoommedicatie
Atopie: De getroffenen zijn om erfelijke redenen gevoeliger voor allergische reacties. HSV lijkt vaker in beide ogen voor te komen (let op: verkeerde diagnose mogelijk!)
Stress: Dit omvat fysieke en psychologische stress.
Hormoonschommelingen: menstruatie, zwangerschap, medicatie
Contactlenzen: Dragers raken hun ogen vaker aan en hebben daardoor een grotere kans om HSV in de ogen te krijgen. Langdurig dragen en droge ogen kunnen bij het verwijderen kleine wondjes in het hoornvlies veroorzaken. Dit zijn mogelijke entrypunten voor HSV.
Verwondingen aan het oog, vooral aan het hoornvlies, bijvoorbeeld door vreemde voorwerpen in het oog

Onderzoeken en diagnose

Oogartsen behandelen herpes in het oog. Ze ondervragen de patiënt en onderzoeken het aangedane oog grondig. Dit is belangrijk omdat de behandeling afhangt van de vorm van oculaire herpes. Bovendien is de diagnose niet eenvoudig, omdat ook andere ziekten vergelijkbare symptomen veroorzaken.

Medische geschiedenis

Tijdens de medische geschiedenis zal de oogarts vragen naar de symptomen en hoe lang deze aanwezig zijn. Hij of zij zal ook onderzoeken of oculaire herpes in het verleden heeft plaatsgevonden en of er risicofactoren zijn.

Lichamelijk onderzoek van het oog

De arts zal letten op uiterlijke tekenen zoals zwelling van het ooglid, roodheid, blaren of overvloedig tranen. Hij of zij zal ook in het hoofd en de nek voelen of er gezwollen lymfeklieren zijn.

Gerichte onderzoeken

De test met een anesthesiemeter is betrouwbaarder. Dit is een apparaatje met ‘haartjes’ die bij aanraking het hoornvlies in verschillende mate irriteren. Op deze manier kan de arts erachter komen hoe gevoelig het hoornvlies precies is.

De gezichtsscherpte wordt gecontroleerd als onderdeel van een oogtest. De oogarts leidt zijn vingers langzaam van buitenaf naar het gezichtsveld om te controleren op mogelijke visuele defecten. De patiënt kijkt recht vooruit en beweegt zijn ogen of hoofd niet.

Meestal onderzoekt de arts het oog ook met een spleetlampmicroscoop. Het hoornvlies wordt speciaal verlicht en vele malen vergroot. Hierdoor kan de arts de verschillende lagen van het hoornvlies beoordelen. Eventuele vertroebeling of waterretentie wordt zichtbaar.

In de regel gebruikt de arts ook zogenaamde fluoresceïnekleuring. Om dit te doen, brengt hij een oplossing met de lichtgevende kleurstof in het oog. In de spleetlamp ziet hij dan defecten in het hoornvlies in een groenachtige kleur.

Typische bevindingen bij oculaire herpes

Om oculaire herpes te diagnosticeren, zoekt de arts naar typische bevindingen in de spleetlampmicroscopie met fluoresceïnekleuring.

Als HSV de middelste en binnenste hoornvlieslaag ontsteekt, hoopt zich daar vloeistof op. De arts herkent dit als lichtschijven (keratitis disciformis). Ook littekens, gaten, nieuwe bloedvaten en dunnere hoornvlieslagen zijn op deze manier zichtbaar.

Verdere onderzoeken

Afhankelijk van de bevindingen onderzoekt de oogarts vervolgens de achterkant van het oog (funduscopie). Acute retinale necrose vertoont lichtpuntjes op het netvlies, ontstekingsafzettingen in het glasachtig lichaam en vasculaire veranderingen.

Hierdoor kan de arts ook beoordelen hoe ver de ziekte is gevorderd. Met deze onderzoeken kan ook gevolgschade worden opgespoord.

HSV kan echter alleen rechtstreeks in het oog in het laboratorium worden gedetecteerd met behulp van PCR. Om dit te doen, neemt de arts een wattenstaafje uit het oog of verkrijgt waterig vocht.

Met PCR kunnen de subtypes van het herpes simplex-virus worden onderscheiden. Als de behandeling niet werkt, kan een verandering in het virale genetische materiaal de ziekteverwekkers resistent maken. De arts zal dan nieuwe medicijnen voorschrijven.

Meer informatie over de diagnose van herpes in het algemeen vindt u in ons herpesartikel.

Uitsluiting van andere oorzaken

Herpes op het oog voorkomen

Herpes is zeer besmettelijk en kan zich daarom gemakkelijk verspreiden. Het virus kan ook van een deel van het lichaam naar het oog worden overgedragen of omgekeerd. Met de volgende hygiënemaatregelen verklein je de kans dat je jezelf of anderen besmet:

Was uw handen: Herpesvirussen worden niet alleen aangetroffen in lichaamsvloeistoffen. Ook op de huid, vochtige voorwerpen of in gekoeld voedsel kunnen ze enkele uren overleven. Was regelmatig uw handen om verspreiding van de virussen te voorkomen.
Vervang handdoeken vaak: Als er virussen achterblijven na het wassen van uw handen, kunnen ze op de handdoek terechtkomen en dus op andere delen van het lichaam of op mensen.
Desinfectiemiddelen met het label ‘(beperkt) virusdodend’ roeien herpes simplex-virussen uit.
Krab geen open herpesblaren op het oog. Anders verspreidt de zeer besmettelijke vloeistof zich gemakkelijker.
Raak uw ogen en gezicht niet onnodig aan: Bij het inbrengen of verwijderen van contactlenzen kan HSV via uw vingers op de lens en in uw oog terechtkomen (was vooraf uw handen grondig of draag een bril).
Geen make-up op het oog: Als u tijdens een acute uitbraak make-up op het geïnfecteerde oog aanbrengt, is de kans groot dat u HSV via de gebruikte make-uphulpmiddelen naar het andere oog overbrengt.
Was kleding en handdoeken heet.

Voorkom verdere uitbraken met medicijnen

Preventie op lange termijn met antivirale middelen (antivirale middelen) kan dan raadzaam zijn om nieuwe uitbraken van oculaire herpes te voorkomen. Patiënten gebruiken aciclovir-tabletten gewoonlijk een jaar of langer. Als ondersteunende maatregel kunt u ook proberen risicofactoren voor herpesreactivatie te vermijden.