Kort overzicht
- Omschrijving: Verstoring van de stemvorming door organische of functionele oorzaken; in extreme gevallen volledig stemverlies (stemloosheid).
- Oorzaken: bijv. ontstekingen, verwondingen, verlammingen, tumoren aan stemplooien of strottenhoofd, overbelasting van de stem, verkeerde spreektechniek, psychologische redenen, medicatie, hormonale veranderingen
- Diagnose: medische geschiedenis; lichamelijk onderzoek, laryngoscopie, eventueel verder onderzoek (zoals echografie).
- Behandeling: Afhankelijk van de oorzaak – behandeling van lichamelijke oorzaken, stemtherapie.
- Preventie: Tegen overbelasting onder andere opwarmingsoefeningen van het stemapparaat; rustpauzes; stem oefeningen.
Wat is dysfonie?
Dysfonie is geen ziekte op zichzelf, maar een symptoom met verschillende onderliggende oorzaken. Soms zijn dit lichamelijke ziekten (organische oorzaken). In andere gevallen zijn aandoeningen van de larynxfunctie (functionele oorzaken) de reden voor dysfonie.
Om te begrijpen hoe de stemproductie verstoord kan worden, helpt het om te weten hoe en waar de stem überhaupt vandaan komt.
Hoe de stem zich ontwikkelt
- De longen produceren de luchtstroom (fonatiestroom) die nodig is voor de geluidsproductie.
- Het strottenhoofd met zijn spieren, kraakbeen en vooral de stemplooien (“stembanden”) produceert een primaire klank.
- De keelholte, mond en neusholte (de zogenaamde embouchurebuis) moduleren het primaire geluid om spraakklanken te produceren.
In principe kunnen stoornissen op alle drie de niveaus dysfonie veroorzaken.
Dysfonie: oorzaken en mogelijke aandoeningen
Daarnaast is er sprake van een ‘normale’ vorm van dysfonie (zoals tijdens de puberteit of op oudere leeftijd). Bovendien kan een stemproductiestoornis een bijwerking van medicijnen zijn.
Organische stemstoornis (organische dysfonie)
Voor een “normale” stemproductie moeten de stemplooien (“stembanden”) in het strottenhoofd vrij kunnen trillen. Verschillende lichamelijke aandoeningen kunnen deze vrije vibratie belemmeren – dysfonie is het gevolg.
Stemoverbelasting: Mensen die om professionele redenen veel spreken of zingen, ontwikkelen vaak symptomen van overbelasting van de stemplooien. Het gevolg van een permanente belasting van de stemplooien zijn de zogenaamde zangernoduli (stemplooigranulomen door overbelasting, contactgranulomen).
Het belangrijkste kenmerk van deze stemstoornis is heesheid. Omdat in de oudheid vaak predikanten tot de getroffenen behoorden, draagt deze vorm van stemvormingsstoornis in de oudere literatuur ook de naam ‘Dysphonia clericorum’.
Dysfonie kan ook optreden als zuur maagsap regelmatig terugstroomt in de luchtpijp, waardoor het slijmvlies van het strottenhoofd en de keelholte wordt beschadigd (laryngitis gastrica).
Verwondingen aan het strottenhoofd: Dergelijke verwondingen, zoals veroorzaakt door intubatie, ongelukken of operaties, veroorzaken vaak dysfonie.
Als slechts één van de twee stemplooien verlamd is (eenzijdige verlamming), kan de getroffen persoon meestal nog vrijwel normaal spreken. Als daarentegen beide stemplooien zijn aangetast (bilaterale verlamming), is er sprake van kortademigheid en van de meest ernstige vorm van dysfonie: volledige stemloosheid (afonie).
Krampachtige dysfonie (spraakkramp, larynxspasme, larynxdystonie): In dit geval is de stemstoornis het gevolg van onvrijwillige, langdurige spasmen van de spieren in het strottenhoofd. Dit is een neurologische aandoening die behoort tot de dystonieën (bewegingsstoornissen).
Andere goedaardige tumoren zijn onder meer papillomen, cysten (met vocht gevulde holtes) en poliepen (slijmvliesgezwellen), die zich direct op of in de stemplooien bevinden. Als mechanische obstakels belemmeren ze de vrije vibratie en de goede sluiting van de stemplooien – de getroffenen lijden aan dysfonie.
Het oedeem van Reinke treft vooral vrouwen tussen de 40 en 60 jaar. De stem klinkt ruw en hees. In extreme gevallen leidt de dysfonie tot volledige stemloosheid (afonie).
Larynxkanker (larynxcarcinoom): Een kwaadaardige larynxtumor is minder vaak de oorzaak van dysfonie. De belangrijkste symptomen zijn langdurige heesheid en mogelijk kortademigheid.
Aangeboren misvormingen van de stemplooien of het strottenhoofd: deze zijn ook een mogelijke oorzaak van een stemproductiestoornis. In de regel zijn ze al merkbaar in de kindertijd.
Als dysfonie langdurig aanhoudt, is dit in ieder geval een alarmsignaal. Laat dan de oorzaak ophelderen door een arts!
Functionele stemstoornis (functionele dysfonie)
De getroffenen melden aanhoudende heesheid, toenemende stemvermoeidheid en soms een drukkend of branderig gevoel in de keel. De organische bevindingen bij een laryngoscopie zijn echter vrijwel onopvallend.
Bij functionele dysfonie maken artsen onderscheid tussen een hyperfunctionele en een hypofunctionele variant. Heel vaak worden echter ook mengvormen aangetroffen.
Ook aangrenzende spiergroepen in het gezicht, de nek en de keel zijn vaak gespannen.
Hyperfunctionele dysfonie manifesteert zich meestal bij mensen die hun stem permanent overmatig gebruiken.
Dit wordt meestal veroorzaakt door ziekte of uitputting met een algemene verzwakking van de prestaties van het lichaam. Psychologische stress zoals angst of verdriet kan ook leiden tot hypofunctionele dysfonie.
Gewoonte-, ponogene en psychogene dysfonie.
Functionele stemstoornissen kunnen afhankelijk van hun oorzaak ook specifieker worden beschreven. Er is dus sprake van habituele dysfonie wanneer stembeschadigende spraakgewoonten de oorzaak zijn van de stemvormingsstoornis – bijvoorbeeld veelvuldig schreeuwen, onjuiste techniek bij het zingen, voortdurend ingedrukt houden of overmatig accentueren van spraak.
Bij sommige mensen manifesteren psychologische of psychosomatische oorzaken zich in hypofunctionele dysfonie (fluisteren, ademen, machteloze stem). Dit wordt psychogene dysfonie genoemd.
Andere dysfonie
Bovendien veroorzaken sommige medicijnen dysfonie als ongewenste bijwerking. Deze omvatten bijvoorbeeld neuroleptica (antipsychotica, psychotrope geneesmiddelen) en sommige astmasprays.
Dysfonie: wanneer moet u naar een arts?
Ook als u merkt dat uw stem gedrukt, krakend of hijgend klinkt, of als u pijn ervaart tijdens het spreken, dient u medisch advies in te winnen.
Specialisten in stemstoornissen zijn specialisten in de foniatrie. Ook specialisten op het gebied van keel-, neus- en oorgeneeskunde (KNO) en huisartsgeneeskunde zijn mogelijke aanspreekpunten voor dysfonie.
Dysfonie: onderzoeken en diagnose
Medische geschiedenis
Om uw medische geschiedenis te onderzoeken, zal de arts u vragen stellen zoals:
- Hoe lang heeft u deze stemstoornis?
- Heeft u uw stem zwaar belast voordat u dysfonie kreeg?
- Heeft u bekende luchtweg- of longaandoeningen?
- Heeft u kort voor het ontstaan van de stemstoornis een operatie ondergaan, bijvoorbeeld aan het borst- of nekgebied?
- Rook je? Zo ja, hoeveel en voor hoe lang?
- Drink je alcohol? Zo ja, hoeveel?
- Heeft u een verharding, zwelling of een drukgevoel in de nek opgemerkt?
- Welke medicijnen gebruikt u momenteel?
Fysiek onderzoek
Verschillende onderzoeken helpen medische professionals dysfonie te verduidelijken.
- luisteren met de stethoscoop (auscultatie)
- inspectie van de keel met een zaklamp en tongspatel
- palpatie van het strottenhoofd en de keel op zoek naar mogelijke zwellingen of verhardingen
Herhaling van geluiden of zinnen
Al tijdens de anamnese let de arts op hoe uw stem klinkt – bijvoorbeeld machteloos, erg hees of gedrukt. Dit levert vaak aanwijzingen op voor mogelijke oorzaken.
Laryngoscopie
Met een laryngoscopie kunt u het strottenhoofd van dichtbij bekijken. De arts onderzoekt uw keel met behulp van een spiegel of een speciale camera: hierdoor heeft u direct zicht op de stemplooien en het strottenhoofd.
Deze procedure is zeer nuttig bij het verhelderen van dysfonie. Hoewel het idee om zo diep naar de keel te laten kijken voor veel mensen beangstigend is, is het onderzoek onschadelijk.
Soms is verder onderzoek nodig om de oorzaak van dysfonie vast te stellen. Dit is meestal het geval als de stemstoornis al langere tijd aanwezig is of zeer uitgesproken is. Ook als er bijkomende klachten optreden zoals kortademigheid, bloed ophoesten of slikproblemen, is verder onderzoek vaak zinvol.
Dergelijke onderzoeken kunnen zijn:
- Echografie (echografie) van de schildklier
- Röntgenfoto van de borstkas (röntgenfoto thorax)
- Weefselbemonstering (biopsieën) uit het slijmvlies van het strottenhoofd of de bronchiën
- Computertomografie (CT) of magnetische resonantiebeeldvorming (MRI) van de nek, borst of hersenen
Dysfonie: behandeling
Het volgende is een voorbeeld van hoe verschillende soorten dysfonie worden behandeld:
Een verkoudheid als oorzaak van organische dysfonie kan symptomatisch worden behandeld, bijvoorbeeld door veel te drinken (bijvoorbeeld thee), in te ademen en het rustig aan te doen. Zodra de kou voorbij is, keert de stem meestal snel terug.
In het geval van larynxverlamming (stembandverlamming) behandelen artsen indien mogelijk de oorzaak van de zenuwbeschadiging (bijvoorbeeld de ziekte van Parkinson, ALS, beroerte). Bij eenzijdige stembandverlamming helpen vaak stemoefeningen, waarbij specifiek de tweede, niet-verlamde stemplooi wordt getraind.
In het geval van Reinke’s oedeem is het voor rokers bijzonder belangrijk om in de toekomst niet meer te roken. Andere mogelijke behandelingsopties zijn onder meer chirurgische verwijdering van de vochtophoping en stemtherapie.
Kwaadaardige tumoren in het strottenhoofd worden meestal operatief verwijderd door artsen. In veel gevallen is de stemproductie na de operatie echter nog steeds verstoord.
Bij stemtherapie wordt bijzondere aandacht besteed aan een goede ademhalingstechniek, omdat deze essentieel is voor een efficiënte stemontwikkeling. De therapie is voltooid wanneer de getroffen persoon zijn nieuw aangeleerde stemgedrag op betrouwbare wijze in het dagelijks leven gebruikt.
Bij psychogene dysfonie is psychotherapeutische behandeling doorgaans aan te raden.
Dysfonie: preventie
Probeer ook aan uw lichaamsspanning te werken. Dit komt doordat de stem wordt beïnvloed door de gehele lichaamshouding. Losmaak- en ontspanningsoefeningen zijn bijvoorbeeld nuttig. Om de spieren blijvend te ontspannen is een samenspel van regelmatige beweging en ontspanning noodzakelijk.
Rustperioden voor de stem en een goede bevochtiging van de slijmvliezen (bijvoorbeeld door voldoende vochtinname en het juiste kamerklimaat) zijn verdere maatregelen die dysfonie door overmatig gebruik kunnen voorkomen. Hetzelfde geldt voor het (grotendeels) onthouden van roken en alcohol.
