Kort overzicht
- Wat is coma? Een langdurige diepe bewusteloosheid en de meest ernstige vorm van verminderd bewustzijn. Er zijn verschillende niveaus van coma, van mild (patiënt reageert op bepaalde stimuli) tot diep (reageert niet meer).
- Vormen: Naast de klassieke coma zijn er waakcoma, minimaal bewuste toestand, kunstmatige coma en lock-in-syndroom.
- Oorzaken: bijv. hersenziekten (zoals beroerte, craniocerebraal trauma), stofwisselingsstoornissen (zoals zuurstofgebrek, hyper/hypoglykemie), vergiftiging (bijv. door medicijnen, gifstoffen, anesthetica)
- Wanneer moet u een arts raadplegen? Altijd! Bel onmiddellijk de spoedarts als iemand in coma raakt.
- Therapie: Behandeling van de oorzaak, intensieve medische zorg, kunstmatige voeding/ventilatie indien nodig, stimulatie van de hersenen door massage, licht, muziek, spraak, etc.
Coma: beschrijving
De term ‘coma’ komt uit het Grieks. Het betekent zoiets als ‘diepe slaap’. Een persoon in coma kan niet meer gewekt worden en reageert slechts zeer beperkt of helemaal niet op prikkels van buitenaf, zoals licht of pijn. In een diepe coma blijven de ogen vrijwel altijd gesloten. Een coma is de ernstigste vorm van verminderd bewustzijn.
Afhankelijk van de diepte van de coma wordt onderscheid gemaakt tussen vier comastadia:
- Lichte coma, stadium I: Patiënten reageren nog steeds met gerichte defensieve bewegingen op pijnprikkels. Hun pupillen trekken samen als ze aan licht worden blootgesteld.
- Milde coma, stadium II: Patiënten verdedigen zich alleen op een ongerichte manier tegen pijnprikkels. De pupilreflex werkt.
- Diepe coma, stadium III: De patiënt vertoont geen pijnverdedigingsreactie meer, maar alleen ongerichte bewegingen. De pupilreactie is slechts zwak.
- Diepe coma, stadium IV: De patiënt vertoont helemaal geen pijnreactie meer, de pupillen zijn verwijd en reageren niet op licht.
Een coma kan enkele dagen tot maximaal enkele weken duren. Dan verbetert de toestand van de patiënt meestal snel of treedt hersendood op.
Vloeiende overgangen
Tegenwoordig wordt een coma steeds minder gezien als een statische toestand, maar als een veranderend proces. Coma, vegetatieve toestand (apallic syndroom) en minimaal bewuste toestand (MCS) kunnen naadloos in elkaar overgaan. Sommige patiënten komen weer volledig bij bewustzijn, maar zijn bijna volledig verlamd. Experts spreken dan van het Locked-in Syndroom (LiS).
Coma als beschermende reactie
Sommige neuropsychologen geloven nu dat een coma geen passieve toestand is, maar een actieve beschermende reactie. Aangenomen wordt dat de getroffenen zich na een hersenbeschadiging hebben teruggetrokken tot een zeer diep bewustzijnsniveau. Met behulp van therapie kunnen ze echter mogelijk weer toegang krijgen tot de wereld.
Coma: oorzaken en mogelijke ziekten
Een coma kan rechtstreeks worden veroorzaakt door een hersenletsel of hersenziekte. Soms leiden ernstige metabolische onevenwichtigheden echter ook tot een coma. Vergiftiging door medicijnen of andere gifstoffen kan ook de oorzaak zijn van diepe bewusteloosheid.
Ziekten van de hersenen
- Stroke
- Craniocerebraal trauma
- Meningitis (ontsteking van de meninges)
- Ontsteking van de hersenen (encefalitis)
- Cerebrale bloeding
- Epileptische aanval
- Hersentumor
Stofwisselingsstoornis (metabolisch coma)
- Bloedsomloop
- Zuurstofgebrek
- Lage bloedsuikerspiegel (hypoglykemie)
- Hyperglykemie (hyperglykemie, hyperosmolair coma, diabetisch coma)
- Nierinsufficiëntie (uremisch coma)
- Leverinsufficiëntie (levercoma)
Vergiftiging
- Drugs (bijvoorbeeld alcohol, verdovende middelen)
- vergiften
- Narcotica
Coma: de belangrijkste vormen
Naast de klassieke coma zijn er vormen van coma waarbij het bewustzijn tot op zekere hoogte nog aanwezig lijkt te zijn.
Wakker wordende coma (apallic syndroom)
Vanwege hun open ogen en hun vermogen om te bewegen, lijken de getroffenen wakker ondanks dat ze bewusteloos zijn. Hun blik is echter gefixeerd of dwaalt onvast af. Hoewel patiënten in een vegetatieve toestand kunstmatig moeten worden gevoed, kunnen ze bijvoorbeeld grijpen, glimlachen of huilen. In een echte vegetatieve toestand zijn deze bewegingen echter onbewuste reflexen. De term ‘persistente vegetatieve toestand’ (PVS) geeft aan dat de functies van het vegetatieve zenuwstelsel, zoals ademhaling, hartslag en slaapritme, nog steeds functioneren, terwijl hogere cognitieve functies verlamd zijn.
De reden voor de toestand van een vegetatieve toestand is schade aan de grote hersenen, die de buitenste laag van het menselijk brein vormt. Het omhult de diepere hersenstructuren als een mantel, daarom wordt het ook wel ‘apallic syndroom’ genoemd (Grieks voor ‘zonder mantel’). De grote hersenen verwerken alle zintuiglijke indrukken: zien, horen, voelen, proeven en ruiken. Het slaat herinneringen op en is de zetel van het bewustzijn. Een blessure, ziekte of gebrek aan zuurstof in de hersenen kan ervoor zorgen dat deze bijna volledig uitvallen.
Minimaal Bewuste Staat (MCS)
Op het eerste gezicht lijken de minimaal bewuste toestand en de vegetatieve toestand verwarrend veel op elkaar te lijken. Patiënten hebben een slaap-waakritme dat wordt gecontroleerd door het autonome zenuwstelsel. Door hun open ogen, bewegingen en gezichtsuitdrukkingen lijken ze soms wakker.
Hoewel patiënten in een vegetatieve toestand alleen in staat zijn tot onbewuste reflexen, vertonen patiënten in een minimaal bewuste toestand af en toe doelbewuste reacties op externe stimuli (zoals geluiden, aanraking) of zelfs uitingen van emoties in de aanwezigheid van familieleden.
Terwijl sommige patiënten van een vegetatieve toestand naar een minimaal bewuste toestand afglijden, zien wetenschappers en artsen de grenzen tussen de twee toestanden steeds meer als vaag.
De kans dat iemand ontwaakt uit een toestand van minimaal bewustzijn is veel groter dan wanneer hij ontwaakt uit een vegetatieve toestand. Als de toestand in de eerste twaalf maanden niet verbetert, neemt de kans op herstel aanzienlijk af. Maar zelfs ontwaakte patiënten blijven doorgaans ernstig gehandicapt vanwege hun ernstige hersenbeschadiging.
Kunstmatige coma
Vergrendeld syndroom
Het Locked-in-syndroom is eigenlijk geen vorm van coma. Zonder nader onderzoek kan het echter gemakkelijk worden verward met een vegetatieve toestand, die gepaard gaat met dwarslaesie. Patiënten met het lock-in-syndroom zijn wakker en volledig bij bewustzijn, maar volledig verlamd. Sommigen hebben tenminste nog controle over hun ogen en kunnen communiceren door te knipperen.
Coma: Wanneer moet u naar een arts?
Bewusteloosheid is altijd een medisch noodgeval. Bel daarom altijd een spoedarts. Verleen eerste hulp totdat de dokter arriveert. Zorg er vooral voor dat de patiënt ademt. Als dit niet het geval is, start dan onmiddellijk met borstcompressies.
Coma: wat de dokter doet
Het is vaak lastig te bepalen hoe diep een coma eigenlijk is. Het feit dat de patiënt niet reageert op verzoeken als ‘Kijk mij aan’ of ‘Knijp in mijn hand’ zegt niet noodzakelijk iets over het bewustzijnsniveau.
Het kan ook moeilijk zijn om onderscheid te maken tussen een vegetatieve toestand en een minimaal bewuste toestand. Er is bijvoorbeeld aangetoond dat sommige patiënten in een vegetatieve toestand nog steeds verbale uitingen kunnen verwerken.
Maar zelfs zulke hersenscans zijn niet 100% betrouwbaar. De diagnose kan bijvoorbeeld worden vervalst als een patiënt met een minimaal bewuste toestand zich tijdens het onderzoek in een diep onbewuste toestand bevindt. In dit geval worden bewuste momenten niet vastgelegd. Deskundigen pleiten er daarom voor om comapatiënten meerdere keren de hersenscan te laten ondergaan voordat er een diagnose wordt gesteld.
Therapie
Comatherapie richt zich in eerste instantie op de behandeling van de ziekte die de coma heeft veroorzaakt. Bovendien hebben mensen in coma doorgaans intensieve medische zorg nodig. Afhankelijk van de diepte van het coma worden ze kunstmatig gevoed of zelfs geventileerd. Fysiotherapie en ergotherapiemaatregelen zijn soms ook nodig.
Voor mensen in een vegetatieve toestand of met een minimaal bewustzijn pleiten coma-onderzoekers steeds vaker voor permanente therapeutische maatregelen die de hersenen zintuiglijke prikkels bieden. Een brein dat op deze manier wordt gestimuleerd, zal eerder zijn werk hervatten. Geschikte prikkels zijn bijvoorbeeld massages, gekleurd licht, beweging in het water of muziek, maar vooral liefdevolle aanraking en direct contact met de patiënt. Familieleden spelen een centrale rol bij activering.
Coma: Wat u zelf kunt doen
Een persoon in coma is afhankelijk van hulp. Naast fysieke zorg valt hier ook menselijke hulp onder. Dit is niet alleen een kwestie van ethiek, er zijn ook steeds meer aanwijzingen dat het bewustzijn van veel mensen in coma niet volledig is uitgedoofd. Een liefdevolle en respectvolle behandeling van de patiënt is daarom van groot belang.
Dit heeft effect, ook al is dat van buitenaf niet altijd zichtbaar. Vooral wakkere comapatiënten reageren vaak op liefdevolle stimulatie met een verandering in hartslag en ademhaling. Ook de spiertonus en de huidweerstand veranderen.
Zelfs als zorgverleners en familieleden niet kunnen weten hoeveel patiënten in coma werkelijk waarnemen, moeten zij zich altijd gedragen alsof de patiënt alles kan waarnemen en begrijpen.
