Kort overzicht
- Beschrijving: fysieke en psychologische afhankelijkheid van nicotine-effecten
- Symptomen: sterk verlangen naar nicotine, controleverlies, voortgezet gebruik ondanks schadelijke gevolgen, ontwenningsverschijnselen (bijv. rusteloosheid en prikkelbaarheid)
- Oorzaken: Conditionering van het beloningscentrum in de hersenen, stress, mogelijk genetisch bepaalde reactie op nicotine
- Diagnose: Criteria zijn onder meer sterke hunkering, hoge consumptie, moeite met het opgeven van nicotine wanneer roken verboden is, snel naar een sigaret grijpen in de ochtend
- Behandeling: motiverende behandeling, ondersteuning bij gedragstherapie, nicotinevervangingstherapie
- Prognose: hoog risico op terugval zonder professionele ondersteuning, hoge motivatie is cruciaal voor succes
Nicotineverslaving: beschrijving
Decennia lang heeft de reclame rokers gepresenteerd als aantrekkelijke, vrije en ruimdenkende mensen. Ondanks intensieve inspanningen om mensen voor te lichten, leeft dit beeld nog steeds in de hoofden van veel mensen. In feite zijn de meeste tabaksgebruikers eenvoudigweg verslaafd aan nicotine. De chemische stof uit de tabaksplant beïnvloedt zowel het lichaam als de psyche van de roker. Sigaretten kunnen een kalmerende, maar ook een verkwikkende werking hebben. Het risico dat roken een verslaving wordt, is groot.
Nicotineverslaving: passief roken
Rook is niet alleen gevaarlijk voor de rokers zelf. Ook mensen die de rook passief inademen kunnen schade oplopen. Het is vooral gevaarlijk als vrouwen tijdens de zwangerschap roken. Dit vergroot de kans op vroeggeboorte, pasgeborenen hebben vaak een lager geboortegewicht en lopen meer kans op wiegendood. Nicotine komt ook via de moedermelk in het lichaam van de baby terecht. Hoe meer een moeder rookt, hoe hoger de concentratie in de moedermelk. Ook kinderen die passief aan rook worden blootgesteld, ondervinden schade. Zij lijden vaker dan andere kinderen aan luchtwegaandoeningen, longontsteking en middenoorontstekingen.
Nicotineverslaving: hoeveel zijn er getroffen?
Ongeveer 29 procent van de volwassenen in Duitsland rookt. Dat zijn ongeveer 20 miljoen mensen. Bij mannen pakt ongeveer 31 procent een sigaret, bij vrouwen ligt dit rond de 26 procent.
Onder jongeren tussen de 12 en 17 jaar is het aantal rokers sinds 2001 flink gedaald: toen bedroeg het nog 28 procent. Volgens de laatste onderzoeken uit 2014 is dit nu gedaald tot iets minder dan 10 procent. Jongens roken iets vaker dan meisjes (11 versus 9 procent).
Het grootste deel van de tabak die in Duitsland wordt geconsumeerd, zit in sigaretten – met of zonder filters, kant-en-klaar uit een pakje of opgerold of gevuld door de roker. Cigarillo's, sigaren, pijpen, snuiftabak, pruimtabak en waterpijpen spelen een ondergeschikte rol.
Nicotineverslaving: Giftige dampen
De grondstof voor ruwe tabak zijn de gedroogde bladeren van de tabaksplant. De plant kan pas na industriële verwerking worden geconsumeerd – als rookmiddel, pruimtabak of snuiftabak. Tabaksrook bevat meer dan 4,000 ingrediënten. Het belangrijkste actieve ingrediënt is nicotine. Afhankelijk van de herkomst van de planten en de bereiding van de tabak krijgt de roker, snuiter of kauwer verschillende hoeveelheden van de giftige chemische verbinding binnen. Naast nicotine bevat tabaksrook tal van andere chemicaliën en zware metalen, zoals waterstofcyanide, benzeen, formaldehyde, hydrazine, vinylchloride, cadmium, lood, nikkel, chroom, aluminium en koolmonoxide. Van meer dan 40 van deze stoffen is bewezen dat ze kankerverwekkend zijn.
Nicotineverslaving: symptomen
Volgens de ICD-10-classificatie van psychische stoornissen (ICD kortweg: International Classification of Diseases) moeten voor de diagnose nicotineverslaving gedurende een periode van een maand of herhaaldelijk binnen een jaar ten minste drie van de volgende criteria van toepassing zijn:
- Beperkte controle over begin, einde en hoeveelheid verbruik.
- Het optreden van fysieke ontwenningsverschijnselen wanneer de consumptie wordt verminderd.
- Ontwikkeling van tolerantie: de consumptie moet worden verhoogd om een constant effect te bereiken.
- Verlating of verwaarlozing van belangen door middelengebruik.
- Voortgezet tabaksgebruik ondanks duidelijk schadelijke gevolgen.
Naarmate het lichaam aan nicotine gewend raakt, moet de betrokkene in eerste instantie steeds meer consumeren om hetzelfde effect te ervaren. Typische ontwenningsverschijnselen zijn verhoogde prikkelbaarheid en rusteloosheid. Veel rokers geloven dat nicotine hun innerlijke rusteloosheid vermindert, maar dat deze op de lange termijn juist toeneemt. Andere ontwenningsverschijnselen zijn onder meer een verminderd concentratievermogen, hongergevoelens, slaapstoornissen en angst.
Roken: gevolgen voor de gezondheid
Terwijl nicotine verantwoordelijk is voor de effecten en verslaving, zijn de andere chemicaliën in tabaksrook vooral schadelijk voor de gezondheid. De gevolgen van roken beïnvloeden de gezondheid van het hele lichaam. In veel gevallen is tabaksconsumptie zelfs verantwoordelijk voor voortijdige sterfte.
Roken verhoogt ook de bloeddruk en bevordert zo hart- en vaatziekten. De gevreesde langetermijngevolgen van nicotineverslaving zijn onder meer coronaire hartziekten (CHD), hartaanvallen en stoornissen in de bloedsomloop van de beenslagaders (“rokersbeen”). Andere gevolgen zijn diabetes (diabetes type 2) en huid- en tandbeschadiging.
Last but not least verhoogt roken ook het risico op kanker. Dit geldt met name voor longkanker, strottenhoofdkanker, slokdarmkanker en mondholtekanker. Nicotineconsumptie speelt ook een rol bij de ontwikkeling van andere kwaadaardige tumoren, zoals alvleesklierkanker, nierkanker, maagkanker en leukemie. Ongeveer 25 tot 30 procent van de sterfgevallen door kanker is te wijten aan roken.
Nicotineverslaving: oorzaken en risicofactoren
Nicotineverslaving wordt veroorzaakt door de invloed van verschillende psychologische en biologische factoren. Nicotine veroorzaakt zowel fysieke als psychologische afhankelijkheid.
Nicotineverslaving: roken als aangeleerd gedrag
De meeste getroffenen zijn in hun kindertijd of adolescentie begonnen met roken. Ze pakken een sigaret uit nieuwsgierigheid of uit groepsdruk. Velen verdoezelen hun onzekerheden ook met een sigaret in hun hand.
Zelfs op volwassen leeftijd vervullen samen gerookte sigaretten een sociaal doel. Roken tijdens werkpauzes en na de maaltijd koppelt nicotineconsumptie aan een gevoel van ontspanning en genot. Zodra het verband tussen roken en bepaalde situaties wordt geleerd, gaat het grijpen naar een sigaret na een maaltijd of bij het uitgaan bijna automatisch.
Nicotineverslaving: biologische factoren
Nicotineverslaving ontstaat wanneer ons natuurlijke beloningssysteem in de hersenen wordt gemanipuleerd. Het beloningssysteem is essentieel om te overleven. Het beloont ons bijvoorbeeld als we eten als we honger hebben. Om dit te doen, maakt het de neurotransmitter dopamine vrij, waardoor we ons goed voelen. Wanneer we nicotine consumeren, komt er meer dopamine vrij. Het pakken van een sigaret is daarom net zo lonend als eten, drinken en seks. Regelmatige rokers overstimuleren het systeem echter. De vroegere hoeveelheid nicotine is niet meer voldoende voor een positief effect. Deze ontwikkeling van tolerantie en de daarmee gepaard gaande ontwenningsverschijnselen karakteriseren de fysieke afhankelijkheid van nicotineverslaving. Het lichaam vraagt steeds meer nicotine.
Als er sprake is van fysieke en psychologische afhankelijkheid, is het voor de getroffenen vrijwel onmogelijk om hun consumptie onder controle te houden. De onaangename ontwenningsverschijnselen van nicotineverslaving, die optreden zodra het nicotinegehalte daalt, bepalen wanneer de volgende sigaret wordt gerookt.
Nicotineverslaving: onderzoeken en diagnose
Als u een tabaksverslaving vermoedt, kunt u eerst uw huisarts raadplegen. Om nicotineverslaving te diagnosticeren, zal hij of zij vragen stellen over uw tabaksgebruik. De Fagerström-vragenlijst, die kan worden gebruikt om de ernst van nicotineverslaving te beoordelen, is zeer succesvol gebleken. De Fagerström-test bevat onder meer de volgende vragen:
- Hoeveel sigaretten rookt u per dag?
- Vindt u het lastig om niet te roken als u zich op plaatsen bevindt waar roken verboden is?
- Hoe snel na het ontwaken rookt u uw eerste sigaret?
Ook zal de arts uw lichamelijke gezondheidstoestand controleren om vast te stellen of de nicotineverslaving al gevolgschade heeft veroorzaakt. Indien nodig moet dit worden behandeld.
Als de nicotineverslaving ernstig is, zal de arts een therapeutische behandeling aanbevelen. Als betrokkene gemotiveerd is, kunnen ook minder intensieve steunmaatregelen effectief zijn. De arts zal u informeren over de verschillende stoppen-met-rokenprogramma’s die beschikbaar zijn voor nicotineverslaving.
Nicotineverslaving: behandeling
Nicotineverslaving: motiverende behandeling en korte interventies
Een korte interventie om nicotineverslaving te behandelen wordt meestal uitgevoerd door artsen of in verslavingszorgcentra. Het rookgedrag wordt eerst geregistreerd en vervolgens wordt de motivatie om te stoppen bepaald. Door middel van korte motiverende gesprekken wordt de roker ondersteund bij het stoppen met nicotine. Ook telefonische counseling en zelfhulpgroepen bieden effectieve hulp bij de bestrijding van nicotineverslaving.
Nicotineverslaving: therapeutische behandeling
Gedragstherapie, groepsinterventies en individuele interventies zijn bijzonder effectief gebleken bij het stoppen met roken. Bij gedragstherapie wordt het gedrag van de getroffen persoon geanalyseerd en worden alternatieve gedragingen ontwikkeld. De therapeut zal bijvoorbeeld vragen welke omstandigheden en situaties de betrokkene ertoe verleiden om te roken. Vaak is er sprake van een verband met stress, die de sigaret moet verminderen. De therapeut helpt de patiënt andere manieren te vinden om met stress om te gaan. Ontspanningstechnieken en het versterken van het sociale netwerk spelen hierbij een belangrijke rol.
Nicotineverslaving: Nicotinevervangingstherapie
Nicotinekauwgom en nicotine-mondsprays hebben geen continue werking, maar een licht vertraagde werking na inname. Nicotine-neussprays imiteren het beste de werking van een sigaret, maar hebben daardoor een grotere kans op verslaving.
De fysieke afhankelijkheid van nicotineverslaving is na ongeveer twee weken voorbij. De psychologische afhankelijkheid blijft echter bestaan en moet worden behandeld om terugval te voorkomen. Hoe lang het sterke verlangen (de hunkering) aanhoudt, varieert sterk. In veel gevallen is nicotinevervangingstherapie echter een effectieve methode om mensen te helpen definitief met roken te stoppen.
Nicotineverslaving: verdere maatregelen
Iedereen die begint met stoppen met roken, zou een plan moeten overwegen om zijn dag te structureren. Afleidende activiteiten zijn een belangrijke ondersteuning. Vooral sporten maakt onthouding makkelijker. Enerzijds merken de getroffenen een verbetering van hun fysieke conditie en wordt de ademhaling gemakkelijker. Ten tweede zorgt sport ervoor dat er neurotransmitters vrijkomen die een gevoel van geluk creëren. Ook vrienden en familie kunnen een belangrijke bijdrage leveren. Mensen moeten worden geïnformeerd over het stoppen met roken, zodat zij de getroffen persoon kunnen ondersteunen.
Nicotineverslaving: progressie en prognose
Een belangrijke voorwaarde voor het succes van stoppen met roken is de motivatie van de betrokkene. Na een langere periode van onthouding wordt de kans op terugval verkleind. Toch is waakzaamheid ook na jaren nog steeds geboden. Bepaalde geuren of situaties kunnen de herinnering aan het goede gevoel bij de sigaret oproepen. De beslissing tegen nicotineverslaving moet daarom steeds opnieuw worden genomen.
