Kort overzicht
- Diagnose: Psychologische testvragenlijst, uitsluiting van mogelijke feitelijke misvormende ziekten
- Symptomen: Voortdurende mentale preoccupatie met de waargenomen fysieke tekortkoming, gedragsveranderingen, psychologische problemen
- Oorzaken en risicofactoren: Psychosociale en biologische factoren, ervaringen uit de kindertijd, risicofactoren zijn misbruik, verwaarlozing, pesten; Er wordt uitgegaan van een verstoorde hersenchemie (serotoninemetabolisme).
- Behandeling: Cognitieve gedragstherapie, medicamenteuze behandeling met antidepressiva (selectieve serotonineheropnameremmers SSRI,)
- Prognose: Indien onbehandeld, ontwikkelt de lichaamsdysmorfe stoornis zich vaak chronisch tot het punt van waanvoorstellingen; hoog risico op zelfmoord; therapieën laten goede resultaten zien
Wat is dysmorfofobie?
Mensen met dysmorfofobie, ook wel bekend als lichaamsdysmorfe stoornis, denken voortdurend aan hun uiterlijk. De getroffenen voelen zich misvormd, ook al is daar geen objectieve reden voor. Zelfs als een deel van het lichaam feitelijk niet voldoet aan het gebruikelijke schoonheidsideaal, ervaren de getroffenen dit veel erger dan het in werkelijkheid is.
Dysmorfofobie heeft verstrekkende gevolgen voor het sociale en professionele leven. Getroffenen trekken zich terug uit vrienden en familie omdat ze zich schamen voor hun uiterlijk. Ze verwaarlozen hun werk. Meer dan de helft van de getroffenen heeft zelfmoordgedachten. Dysmorfofobie verhoogt daarom ook het risico op zelfmoord.
Lichaamsdysmorfe stoornis (BDD) is opgenomen in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) van de American Psychiatric Association als een obsessief-compulsieve stoornis. Dit komt omdat mensen met dysmorfofobie hetzelfde gedrag vertonen als mensen met een obsessief-compulsieve stoornis.
In de “Internationale Statistische Classificatie van Ziekten en Gerelateerde Gezondheidsproblemen” (ICD-10) van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt niet-waanvoorstellingendysmorfofobie geclassificeerd als een “somatoforme stoornis” als een variant van hypochondrie. Als er waandenkbeelden en -gedrag aan worden toegevoegd, wordt dit geclassificeerd als een ‘waanstoornis’.
Hoeveel mensen hebben last van dysmorfofobie?
Spierdysmorfie, spierdysmorfe stoornis
Een bijzondere variant van dysmorfofobie is spierdysmorfie of ‘spierdysmorfe stoornis’, die vooral mannen treft. Ze ervaren hun lichaam als niet gespierd genoeg of voelen zich te klein. Zelfs als hun lichaam al lijkt op dat van een professionele atleet, hebben ze er nog steeds een hekel aan. Sommigen beginnen daarom overmatig te trainen. Spierverslaving wordt ook wel het Adonis-complex of inverse anorexia (omgekeerde anorexia) genoemd.
Net als mensen met anorexia hebben mannen een vertekend beeld van hun lichaam. In plaats van calorieën te vermijden, concentreren ze zich echter op het eten van eiwitrijk voedsel. Sommigen wenden zich wanhopig tot anabole steroïden om zo snel mogelijk spiermassa op te bouwen.
Het is onduidelijk hoeveel mensen last hebben van spierdysmorfie. Onder bodybuilders ligt dit naar schatting rond de tien procent. Deskundigen gaan ervan uit dat het aantal getroffenen zal blijven toenemen. De reden hiervoor is dat ook mannen nu onder druk staan om zich te conformeren aan een schoonheidsideaal.
Hoe kan dysmorfofobie worden getest of gediagnosticeerd?
Er zijn een aantal zelftests op internet die een eerste beoordeling van dysmorfofobie mogelijk maken. Een dergelijke zelf in te vullen dysmorfofobietest vervangt echter niet een diagnose door een psychiater of psycholoog. De vragen van een dergelijke test zijn vergelijkbaar met die van de behandelaar (zie hieronder) en worden gewogen volgens een puntensysteem.
Om dysmorfofobie te diagnosticeren, voert de psychiater of psychotherapeut een gedetailleerd medisch geschiedenisinterview uit. Met behulp van vragen op basis van de diagnostische criteria proberen de experts een volledig beeld van de symptomen te krijgen. Meestal gebruiken de therapeuten speciale psychologische vragenlijsten als leidraad.
De psychiater of psycholoog kan de volgende vragen stellen om dysmorfofobie te diagnosticeren:
- Voelt u zich misvormd door uw uiterlijk?
- Hoeveel tijd per dag besteedt u aan het omgaan met externe gebreken?
- Kijkt u dagelijks veel in de spiegel?
- Vermijdt u contact met andere mensen omdat u zich schaamt voor uw uiterlijk?
- Voelt u zich belast door gedachten over uw uiterlijk?
Na het consult bespreekt de therapeut de behandelmogelijkheden en de vervolgstappen met u.
Bij het stellen van de diagnose sluit de therapeut doorgaans ook uit dat er daadwerkelijk sprake is van een ontsierende ziekte.
Symptomen
Anderen schrikken ervoor terug om in de spiegel te kijken en durven zich niet meer in het openbaar te begeven. In de regel proberen mensen met dysmorfofobie hun ingebeelde schoonheidsfouten te verbergen. Sommigen ondergaan regelmatig cosmetische chirurgie of proberen zelf hun uiterlijk te veranderen. Maar niets van dit alles lost het probleem op: ze blijven zich schamen voor hun uiterlijk. Dysmorfofobie gaat vaak gepaard met depressieve symptomen zoals depressie en hopeloosheid.
Volgens de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) moeten de volgende symptomen van toepassing zijn voor een diagnose van dysmorfofobie:
- De getroffenen zijn overmatig bezig met vermeende schoonheidsfoutjes die voor anderen niet herkenbaar zijn of slechts gering zijn.
- Het veronderstelde schoonheidsfoutje drijft de getroffenen herhaaldelijk tot bepaald gedrag of mentale acties. Ze controleren voortdurend hun uiterlijk in de spiegel, doen aan overmatige verzorging, vragen anderen om te bevestigen dat ze niet lelijk zijn (geruststellend gedrag) of vergelijken zichzelf met andere mensen.
- De getroffenen lijden aan overmatige preoccupatie met hun uiterlijk, en dit heeft invloed op hen op sociaal, professioneel of ander belangrijk gebied van het leven.
In sommige gevallen komt dysmorfofobie voor in combinatie met wanen. De getroffen persoon is er dan volledig zeker van dat zijn perceptie van zijn eigen lichaam overeenkomt met de werkelijkheid. Andere patiënten zijn zich er daarentegen van bewust dat hun zelfperceptie niet overeenkomt met de werkelijkheid.
Oorzaken en risicofactoren
Experts zijn van mening dat dysmorfofobie wordt veroorzaakt door een combinatie van biologische en psychosociale factoren. Ook de waarden die in de samenleving worden overgebracht, hebben een belangrijke invloed. Schoonheid wordt hoog gewaardeerd. De media versterken het belang van uiterlijk door de indruk te wekken dat schoonheid mensen gelukkig maakt.
Artsen noemen de lichaamsdysmorfe stoornis een ‘stoornis van de intrapsychische lichaamsrepresentatie’; het waargenomen lichaamsbeeld komt niet overeen met het objectieve lichaamsbeeld.
Psychosociale factoren
Er zijn aanwijzingen dat ervaringen uit de kindertijd een doorslaggevende rol spelen. Ervaringen met misbruik en verwaarlozing in de kindertijd zijn risicofactoren voor de ontwikkeling van dysmorfofobie. Kinderen die overbeschermd opgroeien en wier ouders conflicten vermijden, lopen ook risico.
Plagen en pesten, die het zelfrespect ernstig schaden, zorgen er in sommige gevallen voor dat de getroffenen hun uiterlijk steeds meer in twijfel trekken. Vooral mensen die een laag zelfbeeld hebben en de neiging hebben verlegen en angstig te zijn, zijn hier gevoelig voor.
Biologische factoren
Experts zijn van mening dat biologische factoren ook de ontwikkeling van de aandoening beïnvloeden. Ze vermoeden een verstoring van de balans van de neurotransmitter serotonine. Deze veronderstelling wordt ondersteund door het feit dat behandeling met selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI's, een psychotrope drug uit de antidepressivagroep) vaak helpt bij dysmorfofobie.
Onderhoudende factoren
Bepaalde gedachten en gedragingen bestendigen de symptomen van dysmorfofobie. De getroffenen hebben vaak een perfectionistische en onhaalbare norm voor hun uiterlijk. Ze besteden veel aandacht aan hun uiterlijk en zijn zich daardoor beter bewust van veranderingen of afwijkingen van hun ideaal. Hun uiterlijk lijkt hen altijd onaantrekkelijk in vergelijking met hun gewenste ideaal.
Sociale terugtrekking en voortdurend in de spiegel kijken versterken het gevoel lelijk te zijn. Dit veiligheidsgedrag versterkt de overtuiging van de persoon dat er een goede reden is om zich niet in het openbaar te vertonen.
Behandeling
Voor een succesvolle behandeling raden deskundigen cognitieve gedragstherapie en medicatie aan. De therapie vindt poliklinisch of intramuraal plaats.
Cognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie richt zich op vervormde gedachten en veiligheidsgedrag. Aan het begin van de therapie legt de therapeut eerst de oorzaken, symptomen en behandeling van dysmorfofobie aan de patiënt in detail uit. Hoe bekender de getroffenen zijn met de aandoening, hoe makkelijker het voor hen is om de symptomen bij zichzelf te herkennen.
Een belangrijk onderdeel van de therapie is ook het identificeren van mogelijke oorzaken van de aandoening. Wanneer de oorzaken aan het licht komen, beseffen veel patiënten dat de bezorgdheid over hun uiterlijk slechts een uitdrukking is van een dieper liggend probleem.
In de therapie leren de getroffenen stressvolle gedachten herkennen en veranderen. De perfectionistische eisen worden beantwoord met realistische en haalbare eisen. Naast gedachten spelen specifieke gedragingen een belangrijke rol bij de behandeling. Veel mensen durven niet meer in het openbaar naar buiten te gaan, omdat ze bang zijn door anderen beoordeeld te worden.
Wanneer zij met hun angsten worden geconfronteerd, ervaren de getroffenen dat hun angsten niet waar zijn. De ervaring dat andere mensen hun gebreken niet opmerken, verandert hun gedachten. Bij herhaalde confrontaties met de gevreesde situatie neemt de onzekerheid af en neemt de angst af.
Tijdens de intramurale behandeling worden patiënten voorbereid op mogelijke terugval voordat ze worden ontslagen. Dit komt omdat veel patiënten terugvallen in oude gedragspatronen in hun vertrouwde omgeving. Uiteindelijk is het doel van de therapie dat patiënten de technieken die ze hebben geleerd zonder hulp van buitenaf kunnen gebruiken.
Behandeling met geneesmiddelen
Een aantal antidepressiva zijn effectief gebleken als medicijn voor de behandeling van dysmorfofobie. In combinatie met een psychotherapeutische behandeling dienen de behandelaars daarom vaak aanvullend selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI's) toe.
Ze verhogen het niveau van de stemmingsbevorderende neurotransmitter serotonine in de hersenen en dragen vaak bij aan een verbetering van de symptomen. SSRI's zijn niet verslavend, maar leiden soms tot misselijkheid, rusteloosheid en seksuele disfunctie als bijwerking.
Verloop van de ziekte en prognose
Het risico op een zelfmoordpoging neemt toe met de duur en ernst van dysmorfofobie. Vroegtijdige detectie en behandeling van dysmorfofobie vergroot daarom de kans op succesvolle therapie.
