Ziekte van Creutzfeldt-Jakob: symptomen

Kort overzicht

Symptomen: mentale symptomen zoals depressie, apathie, snel voortschrijdende dementie, ongecoördineerde bewegingen en spiertrekkingen, verminderd gevoel, evenwicht en zicht, stijve spieren
Oorzaken: Sporadische vorm (zonder duidelijke reden), genetische oorzaak, overdracht door medische ingrepen (iatrogene vorm), door consumptie van geïnfecteerd voedsel of bloedtransfusie (nieuwe vorm van vCJD), veroorzaakt door verkeerd gevouwen eiwitten (prionen), die voornamelijk worden afgezet in zenuwcellen worden de hersenen los als een spons
Preventie: Vermijd rundvleesproducten gemaakt van zenuwweefsel, zoals runderhersenen, er bestaat momenteel geen vaccinatie tegen de ziekte, nieuwe hygiënevoorschriften, zoals bij de verwerking van vlees, tijdens medische procedures en bloedtransfusies, minimaliseren het risico op overdracht
Onderzoeken: Controle van coördinatie en reflexen, onderzoek van hersenvocht (CSF) en bloed, meting van hersengolven (EEG), beeldvormingsprocedures (MRI), betrouwbare bevestiging na overlijden door autopsie
Behandeling: Momenteel geen behandeling beschikbaar, anticonvulsiva (zoals clonazepam of valproïnezuur) helpen tegen spiertrekkingen, antidepressiva tegen depressie, neuroleptica tegen hallucinaties en rusteloosheid

Wat is de ziekte van Creutzfeldt-Jakob?

De ziekte van Creutzfeldt-Jakob werd voor het eerst beschreven in 1920 door de neurologen Creutzfeld en Jakob. Het is een van de zogenaamde overdraagbare, spongiforme hersenziekten (overdraagbare spongiforme encefalopathieën, TSE's). Bij deze ziekten wordt het hersenweefsel los als een spons en verliezen de hersenen geleidelijk hun functie.

De ziekte van Creutzfeldt-Jakob komt in verschillende vormen voor. Deze omvatten

Sporadische CJD: ontwikkelt zich spontaan zonder duidelijke reden, komt het meest voor bij 80 tot 90 procent van de gevallen en treft vooral mensen ouder dan 59 jaar
Familiaire CJD: Genetisch bepaald, wordt meestal duidelijk rond de leeftijd van 50 jaar
Iatrogene CJD: Overdracht via ziek weefsel tijdens medische procedures, indirect van persoon op persoon
Variant CJD (vCJD): Overdracht door consumptie van besmet voedsel (zoals vlees van besmet vee of schapen) of via bloedtransfusie, gemiddelde leeftijd minder dan 30 jaar

Overdraagbare spongiforme encefalopathieën zijn niet alleen bekend bij mensen, maar ook in het dierenrijk. Wat ze gemeen hebben is dat ze gemakkelijk soortgrenzen overschrijden, bijvoorbeeld van schaap naar vee of van vee naar mens. De TSE-scrapie bij schapen is al ongeveer 200 jaar bekend.

In Duitsland lopen jaarlijks zo’n 80 tot 120 mensen de sporadische vorm op. Dit aantal is al jaren constant en gemakkelijk vast te stellen, omdat artsen zowel gevallen van de ziekte van Creutzfeldt-Jacob als sterfgevallen aan de gezondheidsautoriteiten moeten melden. Familiegevallen van CJD vallen hier niet onder. Tot en met 2021 zijn in Duitsland geen gevallen van het overgedragen formulier, vCJD, gemeld.

Wat zijn de symptomen?

De ziekte van Creutzfeldt-Jakob manifesteert zich in een zogenaamde encefalopathie – een verzamelnaam voor hersenziekten. Het manifesteert zich voornamelijk door de volgende symptomen

Geestelijke afwijkingen: bijvoorbeeld depressie, hallucinaties, wanen, apathie, persoonlijkheidsveranderingen
Snel voortschrijdende dementie met verwarring, veranderde waarneming, concentratiestoornissen
Ongecoördineerde bewegingen (ataxie)
Onvrijwillige spiertrekkingen (myoclonus)
Zintuiglijke stoornissen
Evenwichtsstoornissen
Oncontroleerbare spierbewegingen (chorea)
Spierstijfheid (rigor)
Visuele stoornissen

In de sporadische vorm is dementie het belangrijkste symptoom. In de laatste fase is de patiënt bewegingloos en apathisch.

Bij de overgedragen nieuwe variant vCJD overheersen aanvankelijk de psychische afwijkingen. Dementie en verstoorde, ongecontroleerde bewegingen komen pas later in het ziekteverloop voor.

Infectie met de ziekte van Creutzfeldt-Jakob vindt op verschillende manieren plaats. Iatrogene overdracht betekent dat de infectie “veroorzaakt is door een arts”. Overdracht is bijvoorbeeld mogelijk tijdens operaties via besmette neurochirurgische instrumenten of bloedtransfusies. Andere voorbeelden zijn een hoornvliestransplantatie van het oog of een transplantatie van harde hersenvliezen (dura mater) op voorwaarde dat de donor aan de ziekte van Creutzfeldt-Jakob lijdt.

Voor de therapie werden in het verleden groeihormonen uit de hypofyse van kadavers gebruikt. Ook hier werden de geopereerde patiënten besmet met de ziekte van Creutzfeldt-Jakob als de donoren ziek waren.

Een andere vorm van overdracht is orale inname van de ziekteverwekkers. Een paar jaar geleden hadden stammen in Nieuw-Guinea nog de gewoonte om de hersenen van de doden ritueel op te eten. Als gevolg hiervan verspreidde de ziekte (ziekte van Kuru) zich daar snel. Ook de nieuwe variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob is een overdraagbare vorm. De oorzaak is hoogstwaarschijnlijk rundvlees dat besmet is met BSE-pathogenen en dat door patiënten is opgegeten.

Prionen als trigger

Wetenschappers vermoeden dat prionen ontstaan wanneer een normaal eiwit verkeerd wordt gevouwen en een nieuwe structuur aanneemt. Dit eiwit zorgt er op zijn beurt voor dat andere eiwitten ook foutieve structuren vormen. Op deze manier hopen veel verkeerd gevouwen eiwitten zich op in het lichaam en worden ze voornamelijk afgezet in zenuwcellen. De zenuwcellen raken beschadigd en sterven af, wat resulteert in een sponsachtige loslating van de hersenen.

Hoe ontwikkelen prionen zich?

Verschillende soorten veranderde prionen zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob. In het geval van sporadische CJD is er nog niets bekend over het exacte mechanisme waarmee de prionen zich ontwikkelen.

De familiale ziekte van Creutzfeldt-Jakob wordt veroorzaakt door gebrekkige genetische informatie. Een mutatie in het genetisch materiaal zorgt ervoor dat eiwitten verkeerd assembleren, waardoor prionen ontstaan. Tot op heden zijn er meer dan 30 verschillende mutaties bekend, die allemaal gebaseerd zijn op autosomaal dominante overerving. Dit betekent dat deze genetische informatie prevaleert boven andere en dat slechts één ouder het defecte gen bij zich hoeft te dragen, zodat het kind ook de ziekte kan ontwikkelen.

Bent u besmet als u in de buurt bent van mensen met de ziekte?

Ziekte van Creutzfeldt-Jakob: BSE

Alles wat u moet weten over boviene spongiforme encefalopathie leest u in het artikel BSE.

Is preventieve bescherming mogelijk?

Om uzelf tegen de ziekte van Creutzfeldt-Jakob te beschermen, moet u rundvleesproducten vermijden die zijn gemaakt van zenuwweefsel, zoals runderhersenen. Daarnaast is het vervoederen van diermeel aan vee verboden om zoveel mogelijk te voorkomen dat risicomateriaal in de menselijke voedselketen terechtkomt. Melk en zuivelproducten zijn risicovrij.

Sinds het uitbreken van de BSE-epidemie in de jaren negentig bestaat er in Duitsland een BSE-test voor geslacht vee. Sinds 1990 is deze test voor gezond vee afgeschaft. Er bestaat momenteel geen vaccinatie tegen de ziekte.

Hygiënevoorschriften

Om de overdracht tijdens medische procedures tot een minimum te beperken, heeft het Robert Koch Instituut in 1996 en 1998 aanbevelingen ontwikkeld voor de desinfectie en sterilisatie van chirurgische instrumenten bij vermoedelijke gevallen van CJD en voor de patiëntenzorg. Er zijn ook uitgebreide voorzorgsmaatregelen om de overdracht van vCJD via bloed en bloedproducten. Onder meer mensen die tussen 1980 en 1996 meer dan zes maanden in Groot-Brittannië hebben doorgebracht of die daar sinds 1980 een bloedtransfusie of operatie hebben ondergaan, zijn uitgesloten van het doneren van bloed.

De diagnose van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob wordt door de arts voornamelijk gesteld op basis van klinische symptomen. Voorafgaand aan het lichamelijk onderzoek zal de arts u onder meer de volgende vragen stellen om uw medische geschiedenis vast te leggen:

Welke dag is het vandaag?
Waar ben je?
Ben je blij?
Heeft een familielid van u last gehad van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob?
Heeft u een hoornvliestransplantatie gehad?

Fysiek onderzoek

Uw arts zal u vervolgens lichamelijk onderzoeken en de werking van uw zenuwstelsel testen. Denk hierbij aan coördinatieoefeningen of krachtmetingen, maar ook aan het controleren van reflexen en tastgevoel.

Onderzoek van de cerebrospinale vloeistof

Zenuwvocht (hersenvocht) wordt vaak verkregen via een lumbaalpunctie. Deze stroomt rond de hersenen en het ruggenmerg en bevat soms aanwijzingen voor mogelijke ziekteoorzaken. Onder plaatselijke verdoving brengt de arts een canule in de onderrug van de zittende patiënt in en duwt deze naar voren naar het zogenaamde wervelkanaal, waarin het ruggenmerg omgeven is door hersenvocht. Als de patiënt aan de ziekte van Creutzfeldt-Jakob lijdt, worden in veel gevallen verhoogde concentraties van bepaalde eiwitten, zoals de eiwitten “14-3-3” of “tau”, aangetroffen. Bij de overgedragen variant vCJD is dit zelden het geval.

Electroencephalography (EEG)

De arts maakt ook gebruik van elektro-encefalografie (EEG) om hersengolven vast te leggen. Om dit te doen, bevestigt hij elektroden op het hoofd van de patiënt. Een apparaat registreert de elektrische activiteit in de hersenen. Bij de ziekte van Creutzfeldt-Jakob verschijnen vanaf ongeveer twaalf weken na het begin van de ziekte specifieke veranderingen in het EEG, die soms weer verdwijnen naarmate de ziekte voortschrijdt. Deze veranderingen komen zelden voor bij vCJD.

Magnetische resonantie beeldvorming (MRI)

Magnetische resonantiebeeldvorming (MRI) kan worden gebruikt om het sponsachtige loskomen en krimpen van de hersenen te visualiseren. Bovendien zijn er in bepaalde delen van de hersenen (vaak in de basale ganglia) veranderingen te zien die wijzen op mogelijke eiwitafzettingen.

Bloedtesten

Er worden momenteel bloedtesten ontwikkeld om de sporadische en genetische vormen van CJD op te sporen. Deze nieuwe tests meten hersenspecifieke neurofilamenten (bestanddelen van zenuwcellen) in het bloed, die kort voor het begin van de ziekte kunnen worden gedetecteerd.

Autopsie

Wat is de behandeling?

Er bestaat momenteel geen therapie die de oorzaken van de ziekte van Creutzfeldt-Jacob aanpakt. De arts behandelt daarom de individuele symptomen als onderdeel van een zogenaamde symptomatische therapie. Er wordt momenteel onderzoek gedaan naar geschikte medicijnen om de ziekte te genezen.

Zogenaamde anticonvulsiva helpen tegen spiertrekkingen. Deze medicijnen worden ook gebruikt bij de behandeling van aanvallen. Bij de ziekte van Creutzfeldt-Jakob worden voornamelijk de actieve ingrediënten clonazepam en valproïnezuur gebruikt.

Antidepressiva worden ook gebruikt bij depressie en neuroleptica bij hallucinaties en agitatie.

Hoe verloopt de ziekte en wat is de prognose?

De ziekte van Creutzfeldt-Jakob kan niet worden genezen en is na korte tijd altijd dodelijk. Hoe lang het duurt voordat de ziekte na infectie uitbreekt (incubatietijd) is nog niet definitief opgehelderd. Artsen gaan ervan uit dat het jaren tot tientallen jaren duurt.

Patiënten met vCJD worden veel eerder ziek, vóór de leeftijd van 30 jaar. De nieuwe variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob duurt langer en is na ongeveer twaalf tot veertien maanden fataal.