Kort overzicht
- Symptomen: Griepachtige symptomen, jeukende uitslag – eerst op het gezicht, dan op de armen en benen, en over het hele lichaam en de slijmvliezen; verwarring en wanen kunnen optreden.
- Vaccinatie: Er bestaat een effectieve vaccinatie tegen pokken. Omdat de pokken als uitgeroeid worden beschouwd, is vaccinatie niet langer verplicht.
- Diagnose: De arts herkent de typische huiduitslag door een visuele diagnose. Er worden ook laboratoriumtests uitgevoerd. Behandeling: De focus van de behandeling ligt op containment, bijvoorbeeld door de patiënt te isoleren. Tecovirimat voorkomt dat de virussen zich in het lichaam verspreiden, koortsverlagende middelen en jeukwerende medicijnen verlichten de symptomen.
Wat is pokken?
Pokken (ook bekend als variola) is een potentieel levensbedreigende, besmettelijke virale infectie voor mensen. Het wordt veroorzaakt door verschillende ondersoorten van het variola-virus (die tot het geslacht orthopoxvirus behoren). De pokken worden sinds 1980 als officieel uitgeroeid beschouwd. Na een wereldwijd vaccinatieprogramma deden de laatste natuurlijke gevallen zich voor in 1977.
Dierlijke pokken (koepokken en apenpokken)
Pokkenvirussen die eigenlijk gespecialiseerd zijn voor dieren, kunnen zich af en toe ook naar mensen verspreiden. Overdracht van persoon op persoon is dan ook mogelijk, maar normaal gesproken zeldzaam. Bovendien is de kans veel kleiner dat ze dodelijk zijn. De infecties zijn potentieel bedreigend, vooral voor mensen met een verzwakt immuunsysteem (bijvoorbeeld in het geval van een infectie met het humaan immunodeficiëntievirus HIV).
In mei 2022 werden voor het eerst grotere aantallen apenpokkeninfecties bekend, die zich voordeden in verschillende Europese landen maar ook in Noord-Amerika. Hier zouden infectieketens van mens tot mens kunnen worden gedetecteerd. Dit is de relatief milde West-Afrikaanse variant.
Lees meer over apenpokken in het artikel Apenpokken.
Vaccinatie tegen pokken
De meest effectieve bescherming tegen pokken is pokkenvaccinatie.
Het nieuwere vaccin maakt nog steeds gebruik van levende virussen. Deze kunnen zich echter niet langer reproduceren in menselijke cellen. Ze zijn daarom ook geschikt voor immuungecompromitteerde personen.
Vanwege de gelijkenis van de ziekteverwekkers beschermt pokkenvaccinatie ook tegen apen- en koepokken. Een overeenkomstige goedkeuring bestaat in de VS en is aangevraagd in Europa.
Meer over pokkenvaccinatie kunt u lezen in het artikel “Pokkenvaccinatie”.
Moet u ingeënt zijn tegen pokken?
Niettemin kunnen toekomstige pokkengevallen niet geheel worden uitgesloten. Volgens deskundigen bestaat de mogelijkheid dat er opnieuw pokken vrijkomen, bijvoorbeeld als gevolg van laboratoriumongevallen.
De twee onderzoeksstations (Atlanta/VS; Koltsovo/Rusland) die nog steeds pokkenvirussen opslaan, hebben in het verleden ook gevallen van pokken meegemaakt. In 2018 prikte een niet-gevaccineerde laboratoriummedewerker in de VS bijvoorbeeld in haar vinger met een besmette naald en kreeg pokkensymptomen.
Wanneer pokkenvaccinatie vandaag de dag zinvol is
Omdat de pokken als uitgeroeid worden beschouwd, wordt er niet of nauwelijks meer tegen gevaccineerd. Niettemin zijn er twee pokkenvaccins. In de regel worden tegenwoordig alleen mensen gevaccineerd die contact hebben gehad met pokkenvirussen, bijvoorbeeld in het laboratorium, en mensen en contacten die apenpokken hebben opgelopen. Sterker nog, de ziekteverwekkers lijken zo op elkaar dat de vaccinaties effectief zijn tegen verschillende pokkenvarianten.
Wat zijn de symptomen van pokken?
Tussen het moment van infectie en het optreden van de eerste symptomen (in de zogenaamde incubatieperiode) duurt de pokken ongeveer zeven tot negentien dagen. Meestal verschijnen de eerste symptomen na ongeveer 19 dagen.
Er zijn verschillende vormen van pokken, die verschillen in het type en de omvang van de symptomen en in de veroorzakende ziekteverwekker. De hoofdgerechten van pokken zijn:
- Echte pokken (Variola major)
- Hemorragische pokken (“zwarte pokken” of variola haemorrhagica)
- Apenpokken en koepokken
Symptomen van echte pokken (Variola major)
Bij echte pokken begint de ziekte vaak sluipend. In eerste instantie verschijnen niet-specifieke symptomen, zoals bij een griepachtige infectie. Deze omvatten vooral hoge koorts tot 40°C, hoofdpijn en pijn in de ledematen, en een algemeen gebrek aan energie. Deze vroege symptomen duren bij echte pokken ongeveer vier dagen.
Deze ontwikkelen zich tot blaren, die eerst gevuld worden met wondvocht, later met pus, en worden dan puisten genoemd. Na verloop van tijd drogen deze uit en laten een harde korst op de huid achter. Vaak ontstaan er ontsierende littekens als gevolg van de puisten. Pokken verschijnen uiteindelijk over het hele lichaam.
Iedereen die de pokken heeft overleefd, is immuun voor verdere infectie met echte pokken.
Symptomen van witte pokken (Variola minor)
Witte pokken (Variola minor) zijn over het algemeen veel milder en worden sneller overwonnen dan echte pokken. De symptomen zijn minder uitgesproken en slechts ongeveer één procent sterft als gevolg van infectie met witte pokken.
Symptomen van hemorragische pokken (zwarte pokken)
Symptomen van apenpokken en koepokken
In het recente verleden zijn er steeds meer meldingen geweest van apenpokken en koepokken bij mensen. Deze twee soorten dierenpokken worden soms overgedragen op mensen. Apenpokken en koepokken vertonen ook milde symptomen vergeleken met echte pokken. De getroffenen lijden aan griepachtige symptomen. Er treedt ook huiduitslag op. In dit geval ontwikkelen zich alleen geïsoleerde, scherp begrensde puisten.
Lees meer over apenpokken in het artikel “Apenpokken”.
Oorzaken en risicofactoren
De veroorzaker van pokken is het variola-virus, dat tot de orthopox-virussen behoort. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de twee ondersoorten Variola major (de veroorzaker van echte pokken) en Variola minor (de veroorzaker van witte pokken), die alleen mensen treffen. Variola major wordt ook wel Variola vera genoemd.
Pokken: infectie
Onmiddellijk na de overdracht begint het virus zich te vermenigvuldigen. Ten eerste valt het de plaats aan waar het het lichaam is binnengekomen. Dit zijn meestal de luchtwegen, waar het virus het slijmvlies binnendringt en zich voortbeweegt naar de lymfeklieren. Daar kan het zich verder vermenigvuldigen en de milt en het beenmerg binnendringen.
Zowel volwassenen als kinderen zijn besmet met de pokken. Overdracht via nauwe contacten vanuit het eigen huishouden kwam in het verleden regelmatig voor.
In welk stadium van de ziekte is pokken besmettelijk?
Vooral de met vocht gevulde puisten die zo typerend zijn voor de pokken zijn zeer besmettelijk: als ze barsten, komen er plotseling heel veel virussen vrij.
Overdracht van apenpokken en koepokken
Gevallen van koepokken deden zich voor het laatst voor in Duitsland in 2009. Koepokken is ook een relatief ongevaarlijke vorm van pokken. Dragers zijn tamme huisratten en katten.
Pokken: onderzoeken en diagnose
Pokken worden momenteel als uitgeroeid beschouwd. Een ziekte met pokken is momenteel uiterst onwaarschijnlijk. Een infectie met apenpokken en koepokken, die meestal milder zijn, is echter mogelijk.
Wanneer u naar de dokter gaat, neemt hij of zij eerst uw medische geschiedenis op. Daarbij is het van belang om zo nauwkeurig mogelijk te beschrijven welke klachten zich hebben voorgedaan en nog steeds voordoen. Daarnaast zal de arts proberen de oorzaak van de huidveranderingen te achterhalen. Om dit te doen, zal hij verschillende vragen stellen, bijvoorbeeld:
- Wanneer en waar was u voor het laatst in het buitenland?
- Waar werk je en kom je mogelijk in contact met risicovol materiaal (bijvoorbeeld in een experimenteel laboratorium)?
- Heeft u een kat of rat als huisdier? Heeft u een ziekte bij uw huisdier opgemerkt, bijvoorbeeld huiduitslag?
Na de anamnese vindt er een lichamelijk onderzoek plaats. Hierbij zal de arts vooral naar de huidafwijkingen kijken. Echte pokken, apenpokken en koepokken vertonen karakteristieke huidveranderingen die argwaan wekken.
Voor een definitieve diagnose van de pokkenziekte zijn verdere onderzoeken nodig, zelfs als de typische huidveranderingen aanwezig zijn.
Verdere onderzoeken
Bovendien kunnen door het lichaam gevormde antilichamen tegen pokken in een bloedmonster worden gedetecteerd. Om erachter te komen of en hoe sterk de pokkenvirussen zich vermenigvuldigen, worden ze specifiek in het laboratorium gekweekt. Dit kan echter alleen in laboratoria die aan een bepaald veiligheidsniveau voldoen.
Een elektronenmicroscoop of een bloedtest zijn niet voldoende om onderscheid te maken tussen individuele ondersoorten van het pokkenvirus. Hiervoor zijn moleculaire methoden nodig.
Behandeling
Net als het vaccin wordt het in grote hoeveelheden opgeslagen, vooral in het geval van een biowapenaanval met pokkenvirussen.
Bij behandeling is het voornaamste doel het verlichten van de symptomen van de getroffenen en het voorkomen van de verdere verspreiding van de pokken.
In de eerste vier dagen na infectie is het mogelijk de pokkenziekte te voorkomen door middel van een pokkenvaccinatie of op zijn minst het beloop ervan te verzachten. Hier wordt ook het actieve ingrediënt Tecovirimat gebruikt. In veel gevallen voorkomt het de verspreiding van de ziekteverwekker in het lichaam.
Onderzoekers vermoeden dat het mogelijk is om apenpokken en koepokken ook met Tecovirimat te behandelen. Er zijn echter nog niet voldoende wetenschappelijke studies hierover. Hoewel deze twee ziekten tot nu toe slechts in zeldzame gevallen van persoon op persoon zijn overgedragen, moeten de aangetaste huidgebieden toch uit voorzorg worden bedekt. Bij de behandeling van wonden moeten ook handschoenen worden gedragen.
Verloop van de ziekte en prognose
Als de besmette persoon in de eerste paar dagen van de infectie wordt gevaccineerd met een pokkenvaccin, wordt het verloop van de ziekte meestal verzacht of zelfs volledig gestopt. Hetzelfde geldt voor de behandeling met de werkzame stof Tecovirimat – maar tot nu toe zijn er slechts enkele patiënten mee behandeld.
Als de ziekte eenmaal voorbij is, blijft er soms secundaire schade bestaan. Typisch zijn littekens op de huid als gevolg van de typische huiduitslag. Omdat de virussen ook het centrale zenuwstelsel aanvallen, kan schade zoals verlamming of doofheid blijven bestaan.
