Mannelijke onvruchtbaarheid: oorzaken, symptomen, therapie

Kort overzicht

• Omschrijving: Onvruchtbaarheid bij een man ontstaat wanneer hij ondanks regelmatige, onbeschermde seks niet binnen een jaar een kind kan verwekken.
• Symptomen: Tekenen zijn meestal niet-specifiek en variëren van gewichtstoename tot zwelling van de testikels tot pijn bij het urineren.
• Oorzaken: Veel voorkomende oorzaken zijn stoornissen in de spermaproductie, verminderde spermakwaliteit, ziekten, verwondingen aan de testikels, aangeboren misvormingen.
• Behandeling: bijv. hormoonbehandeling, kunstmatige inseminatie (bijv. intra-uteriene inseminatie (IUI), in-vitrofertilisatie (IVF), intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI)), chirurgie, gezonde levensstijl.
• Diagnose: inclusief gesprek met de arts, lichamelijk onderzoek, spermiogram, echografie van de testikels, hormoononderzoek.

Wanneer is een man onvruchtbaar?

Hoeveel mannen zijn onvruchtbaar?

Volgens schattingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) worden wereldwijd ongeveer 186 miljoen mensen als onvruchtbaar beschouwd. Als een echtpaar geen kinderen kan krijgen, is dat in ongeveer een derde van de gevallen te wijten aan mannelijke onvruchtbaarheid. Uit onderzoek blijkt ook dat de mannelijke onvruchtbaarheid in de westerse geïndustrialiseerde landen toeneemt.

Tekenen van mannelijke onvruchtbaarheid

Behalve de symptomen die verband houden met functionele seksuele of erectiestoornissen (bijvoorbeeld wanneer een man geen erectie kan krijgen), manifesteert mannelijke onvruchtbaarheid zich gewoonlijk niet fysiek. De eerste tekenen van onvruchtbaarheid bij mannen kunnen echter gewichtstoename of -verlies en zwelling van de testikels zijn. Een afscheiding uit de penis of pijn tijdens het plassen of in de testikels duiden ook op een infectie, die ook bij mannen tot onvruchtbaarheid kan leiden.

Oorzaken van onvruchtbaarheid bij mannen

Er zijn veel oorzaken van onvruchtbaarheid. De volgende redenen kunnen ten grondslag liggen aan onvruchtbaarheid bij mannen:

Lage spermahoeveelheid en slechte spermakwaliteit.

Soms zijn er echter te weinig spermacellen in het ejaculaat (oligozoöspermie), omdat de productie of het transport van sperma niet optimaal functioneert. Het kan ook zijn dat te weinig sperma beweeglijk is (asthenozoöspermie) of dat te veel sperma misvormd is (teratozoöspermie). Bij sommige onvruchtbare mannen komen alle drie de problemen tegelijkertijd voor. Dit is wanneer artsen het OAT-syndroom (oligo astheno teratozoöspermie) noemen.

In 30 tot 40 procent van de gevallen vinden artsen geen reden voor onvruchtbaarheid bij mannen (dit wordt idiopathische mannelijke onvruchtbaarheid genoemd).

Genetische redenen

Maar zelfs als er voldoende sperma is en deze op het eerste gezicht fit en snel lijken, kan de man onvruchtbaar zijn – namelijk als bijvoorbeeld een veranderd gen verhindert dat het sperma door het baarmoederslijm komt. Een verandering in de chromosomen bij een man kan er ook voor zorgen dat de teelballen geen sperma produceren (bijvoorbeeld het Klinefelter-syndroom: wanneer een man twee X-chromosomen heeft en te weinig testosteron produceert).

Leeftijd van de man

Beschadigde testikels

Alleen intact testisweefsel produceert vruchtbaar sperma. Talrijke factoren, die soms bij de geboorte of in de kindertijd aanwezig zijn, kunnen de teelballen beschadigen en de spermaproductie en daarmee de mannelijke vruchtbaarheid op volwassen leeftijd beperken:

• testiculaire ontsteking als gevolg van de bof (bof-orchitis) of andere infecties (bijv. chlamydia)
• Congenitale misvorming (bijvoorbeeld niet-ingedaalde testikels)
• Hormoontekort: te weinig mannelijk hormoon (testosteron) door onderactiviteit van de testikels (hypogonadisme), wat meestal ook resulteert in een verminderd libido
• Genetische afwijkingen (bijv. Klinefelter-syndroom: wanneer een man twee X-chromosomen heeft en te weinig testosteron produceert)
• tumorziekte of behandeling (bijv. zaadbalkanker, chemotherapie)
• Operaties (bijvoorbeeld aan de prostaat)
• Verwondingen (bijv. testiculaire torsie)

Permanent oververhitte testikels lijden ook schade. Als de temperatuur in de testikels boven de 32 graden Celsius stijgt als gevolg van spataderen (spataderen), stoornissen in de bloedsomloop, niet-ingedaalde testikels, speciale sport- of werkplekomstandigheden, neemt de hoeveelheid sperma af.

Meer hierover leest u in ons artikel Onvruchtbaarheid.

Beschadigde zaadleider

Soms verhindert een geblokkeerde of doorgesneden zaadleider de aankomst van sperma (obstructieve azoöspermie). Redenen voor deze vorm van mannelijke onvruchtbaarheid zijn onder meer:

• infecties (bijv. chlamydia)
• Ontsteking van de testikels, bijbal (orchitis, epididymitis) en prostaat (prostatitis)
• Vernauwing van de urethra
• Chirurgie (bijvoorbeeld voor een hernia)
• cystische fibrose (taaislijmziekte)
• aangeboren misvorming

Andere redenen voor onvruchtbaarheid bij mannen zijn onder meer:

• gebrekkige afsluiting van de urineblaas (retrograde ejaculatie), waardoor de ejaculatie in de blaas (in de urine) terechtkomt. Mogelijke oorzaken: operatie, diabetes, zenuwbeschadiging, vergrote prostaat.
• Immunologische steriliteit: het lichaam maakt antistoffen aan tegen het eigen sperma.
• Hormonale veranderingen: tekort aan testosteron, aandoeningen die de schildklier- of hypofysehormonen beïnvloeden (bijv. hyperthyreoïdie of hypothyreoïdie).
• Anabole steroïden gebruiken (bodybuilding)
• Het gebruik van bepaalde medicijnen (bijvoorbeeld medicijnen die het immuunsysteem onderdrukken, antidepressiva, antihypertensiva).
• Erectiestoornissen (impotentie)

De reden voor onvruchtbaarheid kan ook bij de vrouwelijke partner liggen, of bij beide samen. Om deze reden is het belangrijk dat zowel de vrouw als de man zich laten testen op mogelijke onvruchtbaarheid.

Meer over dit onderwerp kunt u lezen in ons artikel Onvruchtbaarheid bij vrouwen.

Onvruchtbaarheid bij mannen: behandeling

Als het bij de conceptie niet onmiddellijk werkt, moet u eerst uw levensstijl controleren: een gezond dieet, lichaamsbeweging, het onthouden van nicotine en alcohol en het verminderen van stress kunnen de hoeveelheid en kwaliteit van het sperma verbeteren.

Ook de juiste hoeveelheid seks is belangrijk: geslachtsgemeenschap om de drie dagen lijkt aan te raden bij voortplantingsproblemen. Dagelijkse seks vergroot daarentegen de kans op succes niet, maar vermindert eerder het aantal zaadcellen in het ejaculaat.

Als de arts een lichamelijke oorzaak heeft gevonden, wordt de behandeling hierop gebaseerd. Het moet worden uitgevoerd na grondig overleg met een ervaren uroloog/androloog of in gespecialiseerde vruchtbaarheidscentra. De volgende behandelingsopties zijn beschikbaar:

• psychotherapeutische behandeling
• Chirurgie voor spataderen op de zaadbal of verstopte zaadleider
• medicamenteuze behandeling voor hormoondeficiëntie of erectiestoornissen
• Vacuum pomp
• penisimplantaat

Als deze maatregelen niet helpen, zijn er andere therapeutische maatregelen beschikbaar:

Sperma-extractie

Als het sperma vruchtbaar is en de weg naar buiten niet kan vinden, kan een testiculaire sperma-extractie (TESE) nuttig zijn. Hierbij wordt sperma uit het testisweefsel gehaald door middel van een testiculaire biopsie.

Nieuwe technieken voor het identificeren van volwassen sperma (PICSI, “fysiologische intracytoplasmatische sperma-injectie”) of het sorteren van minder geschikt sperma (IMSI, intracytoplasmatisch morfologisch geselecteerde sperma-injectie) beloven betere kansen op succes bij onvruchtbaarheid. Op deze manier kan een echtpaar vaak geholpen worden om het nageslacht te krijgen waar ze naar verlangd hebben.

Kunstmatige bevruchting

Met het op deze manier geselecteerde sperma kan de arts kunstmatige inseminatietechnieken (geassisteerde voortplantingstechnologie, ART) gebruiken om het verlangen naar een kind te vervullen:

• Intra-uteriene inseminatie (IUI): overdracht van sperma naar de baarmoeder.
• In vitro fertilisatie (IVF): reageerbuisbevruchting.
• Kunstmatige inseminatie door spermadonatie

Onvruchtbaarheid van de man: gezamenlijke manier

De diagnose onvruchtbaarheid zet de relatie tussen het paar onder druk. Wie de oorzaak van de onvruchtbaarheid ook is, het paar moet verenigd zijn in de beslissing voor een onvruchtbaarheidsbehandeling en wil deze weg samen inslaan. Begrip, geduld en open discussies zijn in deze tijd vooral belangrijk. Professionele psychologische ondersteuning kan het succes van de behandeling van mannelijke onvruchtbaarheid vergroten.

Mannelijke onvruchtbaarheid: diagnose

Bij mannelijke onvruchtbaarheid is de uroloog of androloog het eerste aanspreekpunt. Eerst voert de arts een gedetailleerd interview met de patiënt (bijvoorbeeld over eerdere ziekten, infecties, operaties, cyclusstoornissen, miskramen, abortussen, levensomstandigheden, partnerrelatie). Daarna volgen verschillende onderzoeken:

• Onderzoek van de geslachtsorganen
• Beoordeling van de haar-/lichaamsstructuur
• Echografie van de zaadbal
• Ejaculaatonderzoek (spermiogram)
• Meting van het hormoonniveau (via bloedonderzoek)
• Testiculaire biopsie
• indien nodig genetisch onderzoek door middel van bloedonderzoek