Filariasis: symptomen, therapie, preventie

Filariasis: beschrijving

De term filariasis verwijst naar een groep ziekten veroorzaakt door kleine, parasitaire nematoden (filariae) die op mensen worden overgedragen via de beet van geïnfecteerde muggen of dazen. Vanuit het bloed migreren de wormen naar verschillende doelweefsels, afhankelijk van de wormsoort, waar ze zich vermenigvuldigen. Filariosen zijn onderverdeeld in drie groepen:

• Lymfatische filariasis: De wormen leven vooral in de lymfevaten.
• Sereuze filariasis: de wormen koloniseren de buik of borstkas.

Filariasis komt voornamelijk voor in tropische landen – vooral in tropisch Afrika, Zuidoost-Azië, Zuid-Amerika, Midden-Amerika en het Caribisch gebied. In andere landen zoals Duitsland kunnen de infecties door reizigers worden geïntroduceerd. Er wordt geschat dat wereldwijd ongeveer 200 miljoen mensen besmet zijn met filariae.

Levenscyclus van filariae

Als een besmet mens wordt gestoken door een bloedzuigend insect, kan het insect tijdens het drinken microfilariae binnenkrijgen. In het insect ontwikkelen de microfilariae zich tot infectieuze larven, die vervolgens bij de volgende bloedmaaltijd opnieuw een menselijk lichaam kunnen binnendringen.

Omdat de parasieten zich bij mensen voortplanten, zijn zij de primaire gastheer. Muggen en dazen zijn daarentegen secundaire gastheren omdat ze alleen nodig zijn voor de overdracht van de parasieten op de mens.

Lymfatische filariasis is de meest voorkomende vorm van filariasis, met ongeveer 120 miljoen mensen wereldwijd besmet. Het kan worden veroorzaakt door drie verschillende filariale soorten:

• Wuchereria bancrofti (verantwoordelijk voor ongeveer 90 procent van de gevallen, aangetroffen in Afrika en Azië)
• Brugia malayi (voornamelijk in Zuid- en Zuidoost-Azië)
• Brugia timori (voornamelijk in het zuidoosten van Indonesië)

De wormen verstoppen de bloedvaten en veroorzaken voortdurend nieuwe lokale ontstekingsreacties. Hierdoor wordt de lymfedrainage verstoord, waardoor er in de loop van de tijd een toenemende zwelling van het aangetaste lichaamsdeel ontstaat.

Het duurt één tot twee jaar na infectie voordat de wormen volgroeid en geslachtsrijp zijn en microfilariae produceren. Daarom wordt de infectie vaak pas laat of helemaal niet ontdekt. Net als elefantiasis openbaart de ziekte zich maanden tot jaren niet zonder adequate medische behandeling.

Subcutane filariasis

Subcutane filariasis is onderverdeeld in twee belangrijke syndromen:

• Loa loa filariasis
• Onchocerciasis (rivierblindheid)

Loa loa filariasis

De ziekte wordt overgedragen door dazen van het geslacht Chrysops. Deze leven vooral in bosrijke gebieden (bij voorkeur op rubberboomplantages), zijn overdag actief en worden aangetrokken door menselijke bewegingen en houtvuren. Vooral tijdens het regenseizoen moet men zich beschermen tegen dit soort dazen.

De parasieten leven en bewegen onder de huid (met een snelheid van ongeveer één centimeter per minuut). Soms kun je de wormen zelfs door de dunne huid van je vingers of borsten zien. Of ze migreren naar het bindvlies van de ogen, waar ze dan ook duidelijk zichtbaar zijn. In de volksmond worden ze daarom ook wel ‘Afrikaanse oogworm’ genoemd.

Onchocerciasis (rivierblindheid)

Na de beet van een geïnfecteerde zwarte vlieg komen de larven van de onchocerciasis-pathogeen het onderhuidse weefsel binnen. Daar ontwikkelen ze zich tot volwassen wormen, die paren en microfilariae produceren. Deze blijven net als bij Loa Loa in het weefsel onder de huid zitten en veroorzaken daar ontstekingsreacties. Ook mogelijk is een besmetting van het hoornvlies in de ogen, wat tot blindheid leidt als het niet wordt behandeld.

Sereuze filariasis

De parasiet kan door verschillende muggensoorten worden overgedragen. De uitkomende wormen nestelen zich in de pleuraholte (tussen de long en het borstvlies), in het hartzakje of in de buikholte. Daar paren ze en produceren ze microfilariae, die uit het bloed van de besmette persoon in het insect worden opgenomen wanneer de mug opnieuw steekt.

Filariasis: symptomen

In de regel lopen Europeanen alleen risico op besmetting tijdens langere reizen naar de tropen. Als overeenkomstige symptomen optreden, moet de patiënt de arts altijd informeren over eerdere reisactiviteiten.

Lymfatische filariasis: symptomen

Bij lymfatische filariasis verschijnen de symptomen niet eerder dan drie maanden na infectie. Sommige mensen vertonen in het begin weinig symptomen, terwijl anderen klagen over acute symptomen. Mogelijke vroege tekenen van lymfatische filariasis zijn onder meer:

• ontsteking en zwelling van de lymfeklieren
• verhoogd aantal van bepaalde immuuncellen in het bloed (eosinofiele granulocyten)

De volwassen wormen belemmeren de lymfepassages en veroorzaken terugkerende ontstekingen van de lymfevaten en -knopen (lymfangitis, lymfadenitis). De resulterende lymfatische congestie veroorzaakt zwelling. Na vele jaren van progressie kan elefantiasis het gevolg zijn:

Naast de veranderingen in de ledematen beschadigt elefantiasis ook de longen. Als deze niet meer goed functioneert, ontstaat er ook in veel andere organen langdurige schade. De chronische longziekte manifesteert zich vooral in de vorm van nachtelijke astma-aanvallen, terugkerende koortsaanvallen en een verhoging van de druk in de longslagaders (pulmonale hypertensie).

Volledige elefantiasis is zeldzaam in Europa en wordt over het algemeen alleen waargenomen in opkomende en ontwikkelingslanden. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is lymfatische filariasis wereldwijd de tweede belangrijkste oorzaak van langdurige invaliditeit.

Subcutane filariasis: symptomen

Bij subcutane filariasis koloniseren de wormen de huid en onderliggende weefsels. Jeuk is vaak het belangrijkste symptoom, en zwellingen en bultjes zijn vaak voorkomende begeleidende symptomen.

Vaak hebben degenen die besmet zijn met deze vorm van filariasis geen symptomen behalve af en toe jeuk. De typische “calabar-bult” kan zich in verschillende delen van het lichaam ontwikkelen – als een reactie van het immuunsysteem op de worm en zijn uitscheidingen.

Het is een plaatselijke, plotselinge zwelling die één tot drie dagen aanhoudt. Het is meestal niet bijzonder pijnlijk, maar het jeukt erg. Bovendien kan het gebied enigszins rood zijn.

Symptomen van onchocerciasis (rivierblindheid).

De volwassen (volwassen) wormen vormen klitten onder de huid die van buitenaf voelbaar zijn als pijnloze knobbeltjes. Zo’n met wormen gevulde huidknobbel heet een onchocercoma.

Patiënten klagen over hevige jeuk, de huid raakt ontstoken en kan dikker worden als leer (lichenificatie). Op sommige plekken kan de huidskleur (pigmentatie) verdwijnen, waardoor er een soort “luipaardhuidpatroon” ontstaat. Op de lange termijn verandert de gehele huid van het lichaam – men spreekt van de zogenaamde “papier- of oudemannenhuid”.

Recente studies suggereren een mogelijk verband tussen de worminfectie en een ziekte die pas sinds een paar jaar meer in detail wordt bestudeerd – het zogenaamde “head nodding syndrome”. Dit is een bijzondere vorm van epilepsie die wordt waargenomen bij sommige kinderen in Oeganda en Zuid-Soedan. Bij de getroffenen kan voedsel of verkoudheid een epileptische aanval veroorzaken. De exacte achtergrond van de ontwikkeling van de ziekte is nog niet bekend.

De meeste mensen met sereuze filariasis hebben geen symptomen. Wanneer er toch symptomen optreden, zijn deze doorgaans niet gevaarlijk en leiden ze niet tot invaliditeit. Daarom is sereuze filariasis minder intensief onderzocht dan de andere filariosen.

Filariasis: oorzaken en risicofactoren

De verschillende filariosen worden overgedragen door verschillende muggen of dazen. Deze insecten worden daarom ook wel ziektevectoren genoemd. In principe moeten reizigers naar tropische landen zich vóór de reis vertrouwd maken met de typische ziekten en infecties in het betreffende land van bestemming.

Ziekte vector
Lymfatische filariasis	Muggen van de soort Aedes (deels overdag), Anopheles, Culex, Mansonia (allemaal voornamelijk nachtelijk)
Subcutane filariasis	Remmen van het geslacht Chrysops, zwarte vliegen (uitsluitend overdag)
Sereuze filariasis	Culicoides-muggen (vooral actief in de ochtend- en avonduren)

Filariasis: onderzoeken en diagnose

Microscopische detectie van microfilariae in het bloed van de patiënt verzekert de diagnose van filariasis. Afhankelijk van welke muggen vermoedelijk de ziekteverwekker hebben overgedragen, moet het bloedmonster op verschillende tijdstippen worden genomen: Dit komt omdat de microfilariae zich hebben aangepast aan de bijtgewoonten van de vectorinsecten:

Bij onchocerciasis komen de microfilariae helemaal niet in het bloed – de parasieten kunnen alleen direct onder de huid worden gedetecteerd.

Als het zoeken naar microfilariae niet lukt, kunnen bepaalde tests worden gebruikt om specifieke antilichamen in het bloed te zoeken.

Als inwendige organen al zijn aangetast, kunnen beeldvormingstechnieken (bijv. computertomografie, magnetische resonantie beeldvorming) worden gebruikt om de schade die al is opgetreden nauwkeuriger vast te stellen.

Filariasis: behandeling

• Diethylcarbamazine (DEC)
• Ivermectine
• Suramine
• Mebendazole

In principe zijn deze medicijnen zeer effectief in het doden van de filariae. Het is problematischer om de ziekte überhaupt te herkennen, zodat de juiste behandelingsmaatregelen kunnen worden gestart.

Bij sommige filariosen veroorzaakt de dood van de wormen een sterke immuunreactie in het lichaam, zodat ook glucocorticoïden (“cortison”) moeten worden gegeven. Ze hebben een ontstekingsremmende en onderdrukkende werking op het immuunsysteem (immunosuppressief), waardoor een mogelijke overmatige immuunreactie kan worden voorkomen.

Filariasis: operatie

Bij onchocerciasis kan een operatie worden gebruikt om de wormen onder de huid te verwijderen. Bij de ziekte van Loa Loa kunnen wormen uit het bindvlies van het oog worden gesneden als ze daar worden ontdekt.

Filariasis: verloop van de ziekte en prognose

De volwassen wormen kunnen meerdere jaren in de gastheer overleven. Het kan enkele maanden tot jaren duren voordat microfilariae in het bloed verschijnen, waardoor een infectie pas laat of helemaal niet wordt opgemerkt. Hoe eerder het echter op de juiste manier wordt behandeld, hoe beter de prognose.

Bij lymfatische filariasis kan de ontwikkeling van het ontsierende lymfoedeem (elephantiasis) worden vermeden door consistente therapie.

Onchocerciasis is de meest bedreigende filariasis voor de inheemse bevolking vanwege de vaak ernstige schade aan ogen en huid. Bij tijdige behandeling is de prognose echter aanzienlijk beter.

Sereuze filariasis wordt als relatief onschadelijk beschouwd in termen van de ernst van de ziekte en mogelijke complicaties.

Filariasis: preventie

• Draag lange, lichtgekleurde kleding.
• Gebruik muggenwerende middelen (zoals spray, gel, lotion, enz.). Zorg ervoor dat de producten tropisch zijn en worden aanbevolen door organisaties zoals de WHO.
• Houd er rekening mee dat insectenwerende middelen alleen lokaal effectief zijn op het huidgedeelte waarop ze worden aangebracht.
• Gebruik een klamboe tijdens het slapen. Muskietennetten geïmpregneerd met insectenwerende middelen worden aanbevolen.
• Vermijd rivierbeddingen en wetlands, waar de kans het grootst is dat er insecten aanwezig zijn.
• Overleg enkele weken voor vertrek met een tropenarts/reisgeneeskundige over mogelijke medicijnen ter bescherming tegen infecties en over noodzakelijke reisvaccinaties.
• Als u tijdens de reis malariaprofylaxe met doxycycline gebruikt, is de kans groot dat dit ook effectief is tegen lymfatische filariasis en onchocerciasis.