Alzheimer: kort overzicht
- Wat is de ziekte van Alzheimer? De meest voorkomende vorm van dementie treft ongeveer 20 procent van de 80-plussers. Maak onderscheid tussen presentiele ( 65 jaar).
- Oorzaken: Afsterven van zenuwcellen in de hersenen als gevolg van eiwitafzettingen.
- Risicofactoren: leeftijd, hoge bloeddruk, verhoogd cholesterol, vasculaire verkalking, diabetes mellitus, depressie, roken, weinig sociale contacten, genetische factoren
- Vroege symptomen: vervagend kortetermijngeheugen, desoriëntatie, woordvindingsstoornissen, veranderde persoonlijkheid, verzwakt immuunsysteem
- Diagnose: door combinatie van meerdere onderzoeken, doktersconsult, hersenscans door PET-CT of MRI, hersenvochtdiagnostiek
- Behandeling: geen genezing, symptomatische therapie met geneesmiddelen tegen dementie, neuroleptica, antidepressiva; niet-medicamenteuze therapie (bijv. cognitieve training, gedragstherapie)
- Preventie: gezonde voeding, regelmatige lichaamsbeweging, geheugenproblemen, veel sociale contacten
De ziekte van Alzheimer: oorzaken en risicofactoren
De basale kern van Meynert wordt bijzonder vroeg getroffen door celdood: de zenuwcellen van deze diepere hersenstructuur produceren de zenuwboodschapper acetylcholine. Celdood in de basale kern van Meynert veroorzaakt dus een aanzienlijk tekort aan acetylcholine. Als gevolg hiervan wordt de informatieverwerking verstoord: getroffenen kunnen zich gebeurtenissen uit het korte verleden nauwelijks herinneren. Hun kortetermijngeheugen neemt dus af.
Eiwitafzettingen doden zenuwcellen
In de getroffen hersengebieden worden twee verschillende soorten eiwitafzettingen aangetroffen, die de zenuwcellen doden. Waarom deze vorm is onduidelijk.
Bèta-amyloïde: Harde, onoplosbare plaques van bèta-amyloïde vormen zich tussen zenuwcellen en in sommige bloedvaten. Dit zijn fragmenten van een groter eiwit waarvan de functie nog onbekend is.
Tau-eiwit: Bovendien vormen zich bij Alzheimerpatiënten abnormale tau-fibrillen – onoplosbare, gedraaide vezels gemaakt van het zogenaamde tau-eiwit – in de zenuwcellen van de hersenen. Ze verstoren de stabilisatie- en transportprocessen in de hersencellen, waardoor deze afsterven.
De ziekte van Alzheimer: risicofactoren
De belangrijkste risicofactor voor de ziekte van Alzheimer is leeftijd: slechts twee procent van de mensen onder de 65 jaar ontwikkelt deze vorm van dementie. In de leeftijdsgroep van 80 tot 90 jaar daarentegen heeft minstens één op de vijf er last van, en lijdt ruim een derde van de mensen ouder dan 90 jaar aan de ziekte van Alzheimer.
Leeftijd alleen veroorzaakt echter niet de ziekte van Alzheimer. Deskundigen gaan er eerder van uit dat er andere risicofactoren aanwezig moeten zijn voordat de ziekte zich voordoet.
Over het algemeen kunnen de volgende factoren de ziekte van Alzheimer bevorderen:
- leeftijd
- genetische oorzaken
- hoge bloeddruk
- verhoogd cholesterolgehalte
- verhoogd homocysteïnegehalte in het bloed
- vasculaire verkalking (arteriosclerose)
- oxidatieve stress, veroorzaakt door agressieve zuurstofverbindingen die een rol spelen bij de vorming van eiwitafzettingen in de hersenen
Er zijn nog andere factoren die het risico op de ziekte van Alzheimer kunnen vergroten, maar die moeten nader worden onderzocht. Deze omvatten ontstekingen in het lichaam die in de loop van de tijd aanhouden: ze kunnen hersencellen beschadigen en de vorming van eiwitafzettingen bevorderen, denken onderzoekers.
Andere mogelijke risicofactoren voor de ziekte van Alzheimer zijn onder meer een laag algemeen opleidingsniveau, hoofdletsel, herseninfectie door virussen en een toename van auto-immuunantilichamen bij ouderen.
Aluminium en Alzheimer
Autopsies hebben aangetoond dat de hersenen van overleden Alzheimerpatiënten een verhoogd aluminiumgehalte hebben. Dit betekent echter niet noodzakelijkerwijs dat aluminium de ziekte van Alzheimer veroorzaakt. Dierproeven spreken dit tegen: als muizen aluminium krijgen, ontwikkelen ze nog steeds geen Alzheimer.
Is de ziekte van Alzheimer erfelijk?
Slechts ongeveer één procent van alle Alzheimerpatiënten heeft de familiale vorm van de ziekte: hier wordt de ziekte van Alzheimer veroorzaakt door verschillende gendefecten die worden doorgegeven. Het amyloïde precursoreiwitgen en de preseniline-1- en preseniline-2-genen worden beïnvloed door de mutatie. Degenen die drager zijn van deze mutaties ontwikkelen altijd de ziekte van Alzheimer, en dat doen ze tussen de leeftijd van 30 en 60 jaar.
De overgrote meerderheid van de Alzheimerpatiënten vertoont echter de sporadische vorm van de ziekte, die doorgaans pas na de leeftijd van 65 jaar uitbreekt. Het is waar dat de sporadische vorm van de ziekte van Alzheimer ook een genetische component lijkt te hebben: dit houdt in dat bijvoorbeeld veranderingen in het gen voor het eiwit apo-lipoproteïne E, dat verantwoordelijk is voor het cholesteroltransport in het bloed. Veranderingen in dit gen leiden echter niet tot het definitieve begin van de ziekte, maar vergroten alleen het risico daarop.
De ziekte van Alzheimer: symptomen
Naarmate de ziekte van Alzheimer vordert, worden de symptomen intenser en komen er nieuwe symptomen bij. Daarom vindt u hieronder de symptomen gerangschikt volgens de drie stadia waarin het verloop van de ziekte is verdeeld: Vroeg stadium, Middenstadium en Laat stadium:
Symptomen van Alzheimer in een vroeg stadium.
De symptomen van vroege Alzheimer zijn kleine geheugenstoornissen die het kortetermijngeheugen aantasten: patiënten zijn bijvoorbeeld mogelijk niet in staat recentelijk weggegooide items terug te halen of de inhoud van een gesprek te onthouden. Ze kunnen ook midden in een gesprek ‘de draad verliezen’. Deze toenemende vergeetachtigheid en verstrooidheid kunnen de betrokkenen verwarren en bang maken. Sommigen reageren er ook op met agressiviteit, defensiviteit, depressie of terugtrekking.
Andere vroege tekenen van de ziekte van Alzheimer kunnen milde oriëntatieproblemen, gebrek aan motivatie en vertraagd denken en spreken zijn.
Bij milde Alzheimer-dementie kan het dagelijks leven meestal nog zonder problemen worden beheerd. Alleen bij ingewikkelder zaken hebben getroffenen vaak hulp nodig, bijvoorbeeld bij het beheren van hun bankrekening of het gebruik van het openbaar vervoer.
Symptomen van Alzheimer in het middenstadium van de ziekte
De symptomen van Alzheimer in de middelste stadia van de ziekte zijn verergerde geheugenstoornissen: patiënten kunnen zich steeds minder gebeurtenissen herinneren die in het korte verleden hebben plaatsgevonden, en herinneringen op lange termijn (bijvoorbeeld aan hun eigen bruiloft) vervagen geleidelijk ook. Bekende gezichten worden steeds moeilijker te herkennen.
Ook nemen de moeilijkheden bij het oriënteren in tijd en ruimte toe. Patiënten zoeken bijvoorbeeld naar hun lang overleden ouders of kunnen vanuit de vertrouwde supermarkt de weg naar huis niet meer vinden.
Ook de communicatie met patiënten wordt steeds moeilijker: getroffenen kunnen vaak geen volledige zinnen meer vormen. Ze hebben duidelijke aanwijzingen nodig, die vaak herhaald moeten worden voordat ze bijvoorbeeld aan de eettafel gaan zitten.
Andere mogelijke symptomen van de ziekte van Alzheimer in de middelste stadia van de ziekte zijn een toenemende drang om te bewegen en ernstige rusteloosheid. Patiënten lopen bijvoorbeeld onrustig heen en weer of stellen voortdurend dezelfde vraag. Waanvoorstellingen of overtuigingen (zoals beroofd worden) kunnen ook voorkomen.
Symptomen van Alzheimer in een laat stadium
In de late stadia van de ziekte hebben patiënten totale zorg nodig. Velen hebben een rolstoel nodig of zijn bedlegerig. Ze herkennen familieleden en andere naaste mensen niet langer. Spraak is nu beperkt tot een paar woorden. Ten slotte hebben patiënten geen controle meer over hun blaas en darmen (urine- en fecale incontinentie).
Atypische Alzheimer-cursus
Bij ongeveer een derde van de patiënten die de ziekte op jongere leeftijd ontwikkelen (over het geheel genomen een kleine groep) is het beloop van de ziekte van Alzheimer atypisch:
- Sommige patiënten ontwikkelen gedragsveranderingen in de richting van antisociaal en flamboyant gedrag, vergelijkbaar met die bij frontotemporale dementie.
- Bij een tweede groep patiënten zijn woordvindingsproblemen en vertraagde spraak de belangrijkste symptomen.
- Bij een derde vorm van de ziekte treden visuele problemen op.
De ziekte van Alzheimer: onderzoeken en diagnose
Het opnemen van uw medische geschiedenis
Als er een vermoeden bestaat van de ziekte van Alzheimer, zal de arts eerst uitvoerig met u praten om uw medische geschiedenis (anamnese) op te nemen. Hij zal u vragen naar uw symptomen en eventuele eerdere ziekten. De arts zal ook vragen naar eventuele medicijnen die u gebruikt. Dit komt omdat sommige medicijnen de hersenprestaties kunnen verminderen. Tijdens het gesprek zal de arts ook kijken hoe goed u zich kunt concentreren.
Idealiter begeleidt iemand uit uw omgeving u naar dit consult. Omdat in de loop van de ziekte van Alzheimer ook de aard van de getroffen persoon kan veranderen. Fasen van agressie, achterdocht, depressie, angsten en hallucinaties kunnen voorkomen. Dergelijke veranderingen worden soms sneller door anderen opgemerkt dan door de getroffen persoon.
Fysiek onderzoek
Na het gesprek zal de arts u routinematig onderzoeken. Hij zal bijvoorbeeld de bloeddruk meten en de spierreflexen en de pupilreflex controleren.
Dementie testen
Naast de eerder genoemde korte testen wordt er vaak uitgebreider neuropsychologisch onderzoek gedaan.
Schijnbare onderzoeken
Als er duidelijke tekenen van dementie zijn, worden de hersenen van de patiënt meestal onderzocht met behulp van positron emissie computertomografie (PET/CT) of magnetische resonantie beeldvorming (MRI, ook wel magnetische resonantie beeldvorming genoemd). Hiermee kan worden nagegaan of de hersenmassa is afgenomen. Dit zou het vermoeden van dementie bevestigen.
Beeldvormende onderzoeken van de schedel worden ook gebruikt om andere aandoeningen vast te stellen die mogelijk verantwoordelijk zijn voor symptomen van dementie, zoals een hersentumor.
Laboratoriumtests
Bloed- en urinemonsters van de patiënt kunnen ook worden gebruikt om te bepalen of een andere ziekte dan de ziekte van Alzheimer de dementie veroorzaakt. Dit kan bijvoorbeeld een schildklieraandoening zijn of een tekort aan bepaalde vitamines.
Als de arts vermoedt dat de patiënt lijdt aan de zeldzame erfelijke vorm van de ziekte van Alzheimer, kan een genetische test zekerheid bieden.
De ziekte van Alzheimer: behandeling
Er bestaat alleen een symptomatische behandeling voor de ziekte van Alzheimer; genezing is nog niet mogelijk. De juiste therapie kan patiënten echter helpen hun dagelijks leven zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen leiden. Bovendien verlichten de medicijnen tegen de ziekte van Alzheimer en niet-medicamenteuze therapieën de symptomen van patiënten en bevorderen zo de kwaliteit van leven.
Geneesmiddelen tegen dementie
Bij de medicamenteuze behandeling van de ziekte van Alzheimer worden verschillende groepen actieve ingrediënten gebruikt:
Zogenaamde cholinesteraseremmers (zoals donepezil of rivastigmine) blokkeren in de hersenen een enzym dat de zenuwboodschapper acetylcholine afbreekt. Deze boodschapper is belangrijk voor de communicatie tussen zenuwcellen, concentratie en oriëntatie.
Bij matige tot ernstige Alzheimer-dementie wordt vaak de werkzame stof memantine gegeven. Net als cholinesteraseremmers kan het bij sommige patiënten de achteruitgang van de mentale prestaties vertragen. Om precies te zijn: memantine voorkomt dat een teveel aan zenuwboodschapperglutamaat de hersencellen beschadigt. Deskundigen vermoeden dat bij Alzheimerpatiënten een teveel aan glutamaat bijdraagt aan de dood van zenuwcellen.
Van extracten van ginkgobladeren (Ginkgo biloba) wordt aangenomen dat ze de bloedtoevoer naar de hersenen verbeteren en zenuwcellen beschermen. Patiënten met milde tot matige Alzheimerdementie kunnen daardoor mogelijk weer beter omgaan met dagelijkse activiteiten. In hoge doses lijkt ginkgo ook de geheugenprestaties te verbeteren en psychologische symptomen te verlichten, zoals uit sommige onderzoeken blijkt.
Andere medicijnen voor de ziekte van Alzheimer
Deze middelen kunnen echter ernstige bijwerkingen hebben. Deze omvatten een verhoogd risico op een beroerte en een verhoogde mortaliteit. Het gebruik van neuroleptica wordt daarom nauwlettend gevolgd. Bovendien moeten deze geneesmiddelen in een zo laag mogelijke dosis worden ingenomen en niet op lange termijn.
Veel Alzheimerpatiënten lijden ook aan depressies. Antidepressiva zoals citalopram, paroxetine of sertraline helpen hiertegen.
Bovendien moeten andere bestaande onderliggende en bijkomende ziekten zoals verhoogde bloedlipidenniveaus, diabetes of hoge bloeddruk met medicijnen worden behandeld.
Niet-medicamenteuze behandeling
Niet-medicamenteuze therapiemaatregelen zijn erg belangrijk bij de ziekte van Alzheimer. Ze kunnen helpen het verlies van mentale vermogens te vertragen en de onafhankelijkheid in het dagelijks leven zo lang mogelijk te behouden.
Cognitieve training kan vooral nuttig zijn bij milde tot matige Alzheimerdementie: het kan het vermogen om te leren en te denken trainen. Eenvoudige woordspelletjes, het raden van termen of het toevoegen van rijmpjes of bekende spreekwoorden zijn bijvoorbeeld geschikt.
Als onderdeel van gedragstherapie helpt een psycholoog of psychotherapeut patiënten beter om te gaan met psychische klachten zoals boosheid, agressie, angst en depressie.
Autobiografisch werk is een goede manier om herinneringen aan eerdere levenslevens levend te houden: familieleden of zorgverleners vragen Alzheimerpatiënten specifiek naar hun vroegere levens. Foto's, boeken of persoonlijke voorwerpen kunnen helpen herinneringen op te roepen.
Ergotherapie kan worden gebruikt om alledaagse vaardigheden te behouden en te bevorderen. Alzheimerpatiënten oefenen bijvoorbeeld met aankleden, kammen, koken en het ophangen van de was.
De ziekte van Alzheimer: beloop en prognose
De ziekte van Alzheimer leidt na gemiddeld acht tot tien jaar tot de dood. Soms verloopt de ziekte veel sneller, soms langzamer – de tijdspanne varieert volgens de huidige kennis van drie tot twintig jaar. Over het algemeen geldt dat hoe later in het leven de ziekte optreedt, hoe korter het verloop van de ziekte van Alzheimer is.
Alzheimer voorkomen
Zoals bij veel ziekten kan de kans op het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer worden verkleind door een gezonde levensstijl aan te nemen. Factoren zoals een verhoogd cholesterolgehalte, zwaarlijvigheid, hoge bloeddruk en roken kunnen de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie bevorderen. Dergelijke risicofactoren moeten daarom indien mogelijk worden vermeden of behandeld.
Bovendien lijkt een mediterraan dieet met veel fruit, groenten, vis, olijfolie en volkorenbrood de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie te voorkomen.
Ook neemt de kans op Alzheimer en andere vormen van dementie af als je je hele leven mentaal actief bent, zowel op het werk als in je vrije tijd. Culturele activiteiten, puzzels en creatieve hobby's kunnen bijvoorbeeld de hersenen stimuleren en het geheugen behouden.
Zoals studies hebben aangetoond, kan een levendig sociaal leven ook dementieziekten zoals de ziekte van Alzheimer voorkomen: hoe meer u socialiseert en betrokken raakt bij gemeenschappen, hoe groter de kans dat u op oudere leeftijd nog steeds mentaal fit zult zijn.
