Kort overzicht
- Oorzaken en risicofactoren: Overmatige of ontoereikende persoonlijke hygiëne en infecties, onbesneden mannen vaker getroffen dan besneden mannen
- Behandeling: Meestal externe therapie met baden of zalven, soms tabletten, zelden een operatie
- Symptomen: De meest voorkomende symptomen van balanitis zijn pijn, jeuk, huiduitslag, afscheiding en andere veranderingen aan de glanspenis
- Duur: Het verloop van de ziekte is afhankelijk van de oorzaak, maar ook van de gezondheidstoestand van de patiënt.
- Diagnose: Medische voorgeschiedenis en lichamelijk onderzoek. Als infectieuze balanitis wordt vermoed, veeg dan de eikel en de urethrale opening af om de ziekteverwekker te bepalen
- Preventie: Passende intieme hygiëne en bescherming tegen ziekteverwekkers die tijdens geslachtsgemeenschap worden overgedragen
Wat veroorzaakt balanitis?
Er zijn veel mogelijke oorzaken voor de ontwikkeling van balanitis. Vaak is er sprake van een combinatie van meerdere oorzaken. Mechanische irritatie bevordert bijvoorbeeld vaak een infectie. Bij een derde van alle patiënten wordt geen duidelijke oorzaak van de eikelontsteking geïdentificeerd.
De oorzaken van balanitis kunnen grofweg worden onderverdeeld in niet-infectieuze en infectieuze oorzaken. Eikelontsteking komt echter ook voor in de context van andere ziekten.
Niet-infectieuze oorzaken van balanitis
Hoge niveaus van mechanische en chemische stress veroorzaken soms ook balanitis. Dit kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt door overmatig wassen en desinfecteren. In sommige gevallen is balanitis ook het gevolg van irritatie of een allergische reactie op medicijnen, geurstoffen of (latex)condooms.
Artsen noemen een ontsteking van de eikel als gevolg van een niet-infectieuze oorzaak ook wel balanitis simplex (eenvoudige ontsteking van de eikel).
Besmettelijke oorzaken van balanitis
De twee meest voorkomende oorzaken van infectieuze balanitis zijn bacteriële en schimmelinfecties.
Bacteriële oorzaken van balanitis omvatten infecties met stafylokokken, enterokokken, streptokokken en Mycobacterium tuberculosis, de veroorzaker van tuberculose.
Ook de bacterie Gardnerella vaginalis is een mogelijke oorzaak van balanitis. Deze kiem is vaak de oorzaak van bacteriële vaginitis (vaginose). Tijdens seksueel contact is het mogelijk dat de bacteriën naar de penis worden overgebracht en een eikelontsteking veroorzaken.
Balanitis veroorzaakt door gistschimmels is ook bekend als candidomycetica balanitis. Net als bacteriële infecties zijn schimmelinfecties ofwel gelokaliseerd ofwel systemisch (dat wil zeggen dat ze ook de rest van het lichaam aantasten).
Een andere schimmelinfectie, namelijk bij Malassezia furfur, is de zogenaamde pityriasis versicolor. Deze vorm van huidschimmel is relatief zeldzaam in Europa, maar komt veel voor in tropische gebieden. Het treft vooral de rug, schouders, nek en borst, en soms ook andere delen van het lichaam, zoals de penis. Deze schimmelinfectie wordt gekenmerkt door scherp gedefinieerde, bruinachtige en schilferige veranderingen.
Andere schimmelinfecties treffen de penis nog minder vaak. Dit zijn voornamelijk schimmels die zich in de lies nestelen en zich in de loop van de tijd continu naar de penis verspreiden.
De glanspenis raakt ook vaker ontstoken in verband met seksueel overdraagbare aandoeningen. Infecties met herpesvirussen en humane papillomavirussen (HPV) – vooral typen 6 en 11 – zijn hier bijzonder opmerkelijk. Vooral HPV leidt tot langdurige balanitis, die niet gemakkelijk te overwinnen is.
Andere mogelijke triggers zijn trichomonaden, gonokokken (veroorzaker van gonorroe/gonorroe), Treponema pallidum (veroorzaker van syfilis) en Haemophilus ducreyi (veroorzaker van ulcus molle).
Balanitis in de context van andere ziekten
Verschillende huidziekten bevorderen de ontwikkeling van balanitis of veroorzaken deze zelfs. Deze omvatten seborroïsche dermatitis, psoriasis en de auto-immuunziekte pemphigus vulgaris.
Als onderdeel van reactieve of postinfectieuze artritis (voorheen de ziekte van Reiter), een niet-infectieuze ontsteking, ontwikkelt ongeveer een kwart van de getroffenen balanitis. Deze ziekte wordt gekenmerkt door de drie symptomen: gewrichtsontsteking, urethritis en conjunctivitis. Het treedt meestal één tot vier weken na een urineweg- of maag-darminfectie op en wordt ook wel balanitis circinata genoemd.
Balanitis plasmacellulairis zoon komt voor bij oudere mannen boven de 60 jaar. De oorzaak van deze vorm van eikelontsteking is onduidelijk. Het leidt tot kleine bloedingen en afzettingen van hemosiderine, een ijzeropslageiwit. Bovendien infiltreren immuuncellen het eikelweefsel.
In zeldzame gevallen leidt een ontsteking van de bindweefselkoorden tot de dood van weefsel en veroorzaakt zo een gevaarlijke balanitis gangraenosa. Dit vereist onmiddellijke behandeling.
Balanitis in de context van de behandeling van kanker
Risicofactoren voor balanitis
De belangrijkste risicofactor voor balanitis is onvoldoende intieme hygiëne. Het is belangrijk om de penis en vooral de eikel dagelijks met warm water te wassen en smegma te verwijderen. Het niet schoonmaken, maar ook te agressief schoonmaken, bevordert de ontwikkeling van balanitis.
Een vernauwde voorhuid die moeilijk of niet kan worden teruggetrokken (phimosis) bevordert bovendien een ontsteking van de eikel, omdat ziekteverwekkers zich hierdoor gemakkelijker aan de eikel kunnen hechten en zich kunnen verspreiden. Om deze reden lijkt besnijdenis het risico op balanitis aanzienlijk te verminderen.
Statistisch gezien hebben mensen met bepaalde ziekten een grotere kans op balanitis dan anderszins gezonde mensen. Dit geldt vooral voor mensen met diabetes mellitus. De suiker in de urine van diabetici bevordert vermoedelijk de ontwikkeling van balanitis. Diabetespatiënten hebben vaak een schimmelinfectie als oorzaak van balanitis.
Ernstige obesitas en de chronische inflammatoire darmziekten De ziekte van Crohn en colitis ulcerosa worden ook beschouwd als risicofactoren voor eikelontsteking.
Behandeling van balanitis
Om balanitis zelf te behandelen is het dagelijks wassen van het genitale gebied met warm water net zo belangrijk als goed drogen. Zitbaden zijn een goed huismiddeltje om de therapie te ondersteunen.
Huismiddeltjes hebben hun grenzen. Als de klachten langere tijd aanhouden en niet verbeteren of zelfs verergeren, dient u altijd een arts te raadplegen.
Lokale balanitisbehandeling
Bij een infectieuze eikelontsteking is een lokale (uitwendige) behandeling van balanitis meestal voldoende. Tegen bacteriën wordt meestal een zalf voorgeschreven die het antibioticum metronidazol bevat. Het heeft een zeer breed werkingsspectrum. Cotrimazol, dat effectief is tegen een verscheidenheid aan schimmels, wordt meestal gebruikt voor de behandeling van schimmels (bijvoorbeeld candida balanitis). Dit is meestal voldoende om de infectie te verslaan.
Als na vier weken antischimmeltherapie geen succes wordt gezien, is het raadzaam de diagnose te heroverwegen. Bij balanitis met een niet-infectieuze oorzaak wordt meestal eerst een lokale therapie met een cortisonzalf geprobeerd. Het glucocorticoïde cortison vermindert de ontsteking en verbetert daardoor meestal de symptomen aanzienlijk. Er moet echter worden opgemerkt dat de symptomen van kanker (precancereuze stadia) ook kunnen verbeteren onder behandeling met cortisone en vervolgens kunnen terugkeren zodra de zalf wordt stopgezet.
Balanitis-therapie met tabletten
In bepaalde situaties moet het medicijn in tabletvorm worden ingenomen. Dit geldt bijvoorbeeld voor diabetes mellitus, ernstig alcoholisme, chemotherapie, AIDS en langdurig gebruik van cortisone. In deze gevallen is er ook een verhoogd risico op herhaling van de infectie.
Chirurgie
In het geval van herhaalde balanitis en een vernauwde voorhuid kan de arts besnijdenis als behandelingsoptie voorstellen. Hierbij wordt de voorhuid van de penis operatief verwijderd. Besneden mannen zijn doorgaans minder vatbaar voor infecties. Chirurgische ingrepen worden vaak uitgevoerd om vernauwing van de urethra te voorkomen, vooral in gevallen van lichen sclerosus.
Balanitis-therapie voor kinderen
Er zijn speciale behandelaanbevelingen voor kinderen die moeten worden gevolgd. Ouders of het kind zelf moeten de dagelijkse intieme hygiëne consequent uitvoeren met de voorhuid ingetrokken. Na overleg met de kinderarts zal hij of zij indien nodig een geschikte zalf voorschrijven.
Als de voorhuid vernauwd is, mag deze alleen in overleg met de behandelend arts of helemaal niet naar achteren worden geduwd. Dit is vaak erg pijnlijk en onaangenaam. Om deze reden wordt het gebruik van lokale anesthesie met een zalf of het toedienen van pijnstillers (eventueel ook lokaal) van geval tot geval overwogen.
Het belangrijkste symptoom van balanitis is een min of meer pijnlijk rode en ontstoken eikel. Meestal zijn echter alleen de bovenste lagen van de huid ontstoken en niet het diepe erectiele weefsel van de eikel. De getroffenen melden vaak huiduitslag (zoals rode vlekken of vlekken) en onduidelijke veranderingen aan de eikel. Een ander veel genoemd symptoom is dat de eikel brandt of jeukt.
Naast de rode uitslag hebben getroffen mannen meestal ook last van afscheiding uit de penis. Deze afscheiding kan verschillende kleuren hebben en stinken. De consistentie is vaak etterig. Het terugtrekken van de voorhuid is meestal moeilijk en pijnlijk.
Dit gebeurt echter ook als de eikel opzwelt (oedeem). Dit maakt het plassen moeilijk en pijnlijk. In ernstige gevallen interfereert dit soms met de controle van de urinestroom. Soms wordt balanitis zelfs geassocieerd met impotentie, ook al is het maar tijdelijk.
Aanwijzingen voor de oorzaak van balanitis
Bovendien zijn er een aantal tekenen van balanitis die al aanwijzingen geven voor een mogelijke trigger. Sommige worden hier als voorbeeld vermeld:
- Bij besmetting met het herpesvirus vormt zich een groot aantal gegroepeerde blaren. De infectie gaat meestal gepaard met koorts en zwelling van de inguinale lymfeklieren.
- Een infectie met het humaan papillomavirus (HPV) veroorzaakt condylomen. Dit zijn bloemkoolachtige gezwellen die vaak aan de basis van de eikel voorkomen.
- De syfilisinfectie leidt tot een pijnlijke maagzweer met een harde rand.
- Verhoogde roodheid of witachtige verkleuring met jeuk zijn aanwijzingen voor een schimmelinfectie.
- Balanitis in de context van reactieve of post-infectieuze artritis wordt gekenmerkt door roodheid met een witte rand en huidbeschadiging op de eikel.
- Balanitis plasmacellulairis zoon is een chronische ontsteking van de eikel met onbekende oorzaak. Het wordt gekenmerkt door gladde, lakachtige en roodbruine gebieden.
Hoe lang duurt balanitis?
Onbehandelde balanitis stijgt soms langs de urinewegen. Mogelijke gevolgen zijn een urineweginfectie, blaas- of prostaatontsteking. Urineweginfecties komen zelden voor bij mannen en moeten consistenter worden behandeld dan bij vrouwen.
Als balanitis ondanks de juiste behandeling niet verbetert, duidt dit mogelijk op een kwaadaardig proces. In dit geval moet een biopsie worden uitgevoerd. In de meeste gevallen is dit de voorloper van kanker (erytroplasie Queyrat), die zich in sommige gevallen tot een carcinoom ontwikkelt.
Bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem moet infectieuze balanitis bijzonder nauwlettend worden gevolgd. Aan de ene kant kan de infectie zich gemakkelijk verspreiden en andere delen van het lichaam aantasten. Aan de andere kant kan balanitis het eerste teken zijn van een bestaande infectie in het lichaam.
Bovendien verlopen infecties bij een verzwakt immuunsysteem vaak veel ernstiger dan bij gezonde mensen, en bestaat er een risico op ernstige huidbeschadiging met bloedingen. Aanhoudende schimmelbalanitis leidt daarom bij sommige immuungecompromitteerde patiënten tot pijnlijke ontstekingen van de bloedvaten.
In zeldzame gevallen resulteert balanitis in een vernauwing van de voorhuid (phimosis).
Wat is balanitis?
Balanitis komt het meest voor bij onbesneden mannen en komt vrijwel even vaak voor bij alle leeftijdsgroepen, inclusief baby's en jonge kinderen. De frequentie van de verschillende oorzaken van eikelontsteking varieert echter afhankelijk van de leeftijd.
Over het geheel genomen wordt geschat dat tussen de drie en elf procent van alle mannen jaarlijks aan balanitis lijdt. In de meeste onderzoeken naar eikelontstekingen zijn echter alleen kinderen en seksueel actieve mannen onderzocht.
Balanitis: onderzoeken en diagnose
Naar welke arts moet u gaan als u balanitis heeft? Volwassen mannen moeten een uroloog raadplegen als zij een eikelontsteking vermoeden. De eerste stap bij het diagnosticeren van balanitis is een gedetailleerd gesprek met de patiënt om een medische geschiedenis af te nemen. De arts zal vragen stellen zoals
- Hoe intensief beoefent u intieme hygiëne?
- Heeft u veranderingen aan de eikel of de penis opgemerkt?
- Heeft u last van pijn of jeuk in of rond de eikel?
- Heeft u problemen met plassen of geslachtsgemeenschap?
- Heeft u bekende huidaandoeningen of andere ziekten?
Zoals beschreven in de sectie Symptomen, kunnen veel oorzaken van balanitis worden geïdentificeerd aan de hand van typische, zichtbare veranderingen aan de glanspenis, zoals gegroepeerde blaren in het geval van een herpesinfectie.
Als er een infectieuze ontsteking van de glanspenis wordt vermoed, moet er toch een uitstrijkje worden gemaakt van de glanspenis en de ingang van de urethra om de ziekteverwekker te bepalen. Dit uitstrijkje wordt onder een microscoop onderzocht. In sommige gevallen worden de verschillende bacteriën of schimmels geïdentificeerd met behulp van speciale vlekken. Als de arts een cultuur gebruikt om bestaande ziekteverwekkers te laten groeien, kunnen deze nog beter worden geïdentificeerd.
In zeer zeldzame gevallen, vooral bij bepaalde soorten schimmels, wordt het bloed van balanitispatiënten onderzocht op de ziekteverwekker of antilichamen tegen de ziekteverwekker. Het bloedonderzoek is echter meestal gereserveerd voor onduidelijke en ernstige gevallen.
Bij onduidelijke en gecompliceerde balanitis wordt een klein weefselmonster (biopsie) overwogen. In het geval van infectieuze balanitis zijn de bevindingen van een biopsie echter meestal niet-specifiek. In onzekere gevallen wordt een biopsie vooral gebruikt om het vermoeden van een tumor of huidziekte te onderzoeken.
Als er problemen zijn met urineren, zal de arts de urethrale opening onderzoeken op tekenen van ontsteking. Hij zal de patiënt vragen of de voorhuid tijdens het urineren "opblaast". Als er aanwijzingen zijn dat de urinewegen betrokken zijn, zal de arts een echografisch onderzoek van de blaas uitvoeren om vast te stellen of er sprake is van obstructie van de urinestroom.
Het is mogelijk dat balanitis tegelijkertijd door verschillende oorzaken wordt veroorzaakt. Dit betekent dat verder onderzoek nodig kan zijn, zelfs nadat een vermoedelijke oorzaak is vastgesteld. Zo is het niet onwaarschijnlijk dat er naast een wrat nog een andere infectie bestaat, veroorzaakt door het humaan papillomavirus.
Waarschuwingssignalen van een gecompliceerd beloop van balanitis zijn dat wel
- Tekenen van bloedvergiftiging (sepsis)
- Slecht gecontroleerde diabetes mellitus
- Onvermogen om de voorhuid terug te trekken
- Verstoppingen tijdens het plassen
Balanitis: preventie
Balanitis wordt vaak veroorzaakt door overdreven agressieve of onvoldoende intieme hygiëne. Een goede intieme hygiëne is daarom belangrijk om het risico op balanitis te verminderen. Bepaalde risicofactoren, zoals chronische inflammatoire darmziekten, kunnen niet worden voorkomen. Het is echter mogelijk om infecties in het genitale gebied te voorkomen die het risico op balanitis vergroten.
