Kort overzicht
- Oorzaken en risicofactoren: Infectie met het varicella zoster-virus veroorzaakt eerst waterpokken en jaren later soms gordelroos. Stress of psychologische oorzaken, immunodeficiëntie en andere infecties dragen hieraan bij
- Symptomen: algemeen gevoel van ziekte, hoofdpijn en pijnlijke ledematen, lichte koorts, tintelingen van de huid, stekende pijn (branderig, stekend gevoel), riemvormige uitslag met met vocht gevulde blaren die later een korst vormen
- Diagnose: Herkenbaar aan de huiduitslag, PCR en antilichaamtesten
- Behandeling: Verlicht de symptomen met pijnstillers, zalven of tincturen; oorzakelijke therapie met antivirale middelen
- Verloop en prognose: Geneest meestal vanzelf; complicaties zoals pigmentatiestoornissen, tekenen van verlamming, huid- en hersenontsteking en neuropathieën mogelijk
- Preventie: Vaccinatie tegen waterpokken en gordelroos
Wat is gordelroos?
Gordelroos (herpes zoster) is een ziekte die wordt veroorzaakt door een infectie met het varicella zoster-virus (VZV). Dit virus veroorzaakt naast gordelroos nog een andere ziekte: waterpokken (varicella). Waterpokken komen voor als een eerste infectie, dus je krijgt alleen gordelroos als je al een waterpokkeninfectie hebt gehad.
De ‘ontwaakte’ virussen verspreiden zich vervolgens langs zenuwbanen en veroorzaken ontstekingen van het aangetaste zenuwweefsel. In het aangetaste huidgebied ontstaat als reactie de typische pijnlijke uitslag van gordelroos.
In zeldzame gevallen kan waterpokken overgaan zonder de typische symptomen en jaren na de onopgemerkte infectie ontstaat gordelroos met jeuk en huiduitslag.
Normaal gesproken komt gordelroos niet terug, maar het is mogelijk om het twee keer of zelfs vaker te krijgen. De symptomen van dergelijke ‘terugkerende’ gordelroos verschillen meestal niet van de vorige. Of u vaker gordelroos kunt krijgen of hoe vaak u het krijgt, hangt af van de sterkte van uw immuunsysteem.
Hoe besmettelijk is gordelroos?
Alleen mensen die eerder waterpokken hebben gehad, krijgen gordelroos. De waterpokkenziekteverwekker is ook de oorzaak van gordelroos. Dit is belangrijk om te weten als het gaat om het risico op infectie met gordelroos. Uiteindelijk is de besmettelijkheid van waterpokken de doorslaggevende factor – en deze is extreem hoog:
Maar wat betekent ‘contact met een zieke’? In het geval van waterpokken betekent dit dat een besmettelijke persoon zich binnen enkele meters van een zieke persoon bevindt. Varicella wordt overgedragen via druppelinfectie. De ziekteverwekkers verspreiden zich via de lucht, bijvoorbeeld door hoesten of ademen.
Er is een andere manier waarop gordelroos besmettelijk is: de varicella zoster-virussen worden overgedragen via direct contact met de virushoudende inhoud van de huidblaren van iemand met gordelroos. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer een gezond persoon de uitslag van een patiënt aanraakt of voorwerpen die de patiënt eerder heeft vastgehouden.
Als iemand die nog nooit waterpokken heeft gehad echter in contact komt met de inhoud die het virus bevat, is hij of zij niet besmet met gordelroos, maar met waterpokken.
Een directe infectie met gordelroos is niet mogelijk, omdat deze alleen uitbreekt wanneer virussen die zich in zenuwcellen hebben ingebed, opnieuw worden geactiveerd.
Hoe lang is gordelroos besmettelijk?
Gordelroospatiënten vragen zich vaak af wanneer gordelroos besmettelijk is. Mensen met gordelroos zijn besmettelijk vanaf het moment dat de blaren op de huid verschijnen totdat deze volledig zijn bedekt, bijvoorbeeld voor partners of kinderen. Normaal gesproken duurt dit vijf tot zeven dagen.
Ter vergelijking: waterpokkenpatiënten zijn één tot twee dagen voordat de uitslag verschijnt al besmettelijk. Het risico op infectie bestaat totdat de blaren op de huid korsten. Ook hier duurt dit meestal vijf tot zeven dagen nadat de eerste blaren verschijnen.
Veel patiënten vragen zich af: "Kan ik met gordelroos werken?". Vanwege het risico op infectie is het antwoord nee. Hoe lang u ziekteverlof moet nemen en moet rusten met gordelroos hangt echter af van het individu. Het is niet mogelijk om algemene uitspraken te doen over de duur van gordelroos.
Wat veroorzaakt gordelroos?
Normaal gesproken houdt het de ‘slapende’ varicella zoster-virussen in het lichaam van voormalige waterpokkenpatiënten in een inactieve toestand. Als de afweer van het lichaam verzwakt is, worden de ziekteverwekkers “wakker”, wat resulteert in gordelroos. De typische huiduitslag van gordelroos ontstaat met vertraging, bijvoorbeeld door hevige stress.
Er zijn veel redenen voor het gat in de immuunafweer en dus voor de risicofactoren voor gordelroos. De belangrijkste triggers voor gordelroos zijn:
- Leeftijd: Naarmate we ouder worden, neemt de efficiëntie van het immuunsysteem af en neemt het risico op gordelroos toe.
- Grote stress en psychische belasting als oorzaak
- UV-straling: UV-straling veroorzaakt bij overmatige doses gordelroos. Het komt vrij vaak voor dat herpes zoster volgt op een ernstige zonnebrand.
- Andere infecties die aan herpes zoster voorafgaan, bevorderen gordelroos.
- HIV-ziekte: Bij deze ziekte veroorzaakt door het HI-virus worden bepaalde cellen van het immuunsysteem, de zogenaamde T-cellen, vernietigd. In een vergevorderd stadium leidt dit tot immuundeficiëntie.
- Kanker verzwakt ook vaak het immuunsysteem.
- Chemotherapie: De medicijnen die worden gebruikt om kanker te bestrijden, beïnvloeden onder meer de immuuncellen.
- Geneesmiddelen die het immuunsysteem van het lichaam dempen, zogenaamde immunosuppressiva: bijvoorbeeld TNF-blokkers als onderdeel van reumatherapie.
- Congenitale immunodeficiënties: Hierbij zijn bepaalde componenten van de afweer van het lichaam verminderd of volledig afwezig vanaf de geboorte.
Gordelroos: wat zijn de symptomen?
De tekenen van gordelroos zijn niet uniform. Hoe gordelroos zich manifesteert, verschilt daarom van geval tot geval – vooral wat betreft de ernst ervan. De symptomen van gordelroos volgen echter meestal een bepaald patroon:
In de vroege stadia van gordelroos zijn er nog geen specifieke symptomen. Patiënten melden alleen algemene symptomen van gordelroos, zoals lichte koorts, vermoeidheid, hoofdpijn, rugpijn of pijnlijke ledematen. Het aangetaste deel van de huid ervaart soms ongemak zoals tintelingen. Dit verandert na twee tot drie dagen in pijn. De typische uitslag van gordelroos ontwikkelt zich.
In tegenstelling tot andere herpesinfecties is er tot nu toe geen wetenschappelijk bewijs dat een aanhoudende toestand van uitputting vaker voorkomt als gevolg op de lange termijn nadat de gordelroos is genezen.
Pijn
De pijn treedt op vóór, tijdens en – in ongunstige gevallen – ook na de uitslag. Omdat de virussen in gordelroos de zenuwen aanvallen, staat dit bekend als neuropathische pijn. Dit manifesteert zich door een brandend of prikkelend gevoel, is soms dof en komt altijd plotseling op. Hoe lang de pijn van gordelroos aanhoudt, verschilt van geval tot geval. Gordelroos zonder pijn is zeldzaam.
Hoe ziet gordelroos eruit?
Veel patiënten vragen zich af hoe het begin van gordelroos eruit ziet. Het typische eerste teken om gordelroos te herkennen is de karakteristieke huiduitslag, ook bekend als zoster. Hoe deze uitslag van gordelroos meestal begint, is met een niet-specifieke roodheid op het getroffen gebied met kleine huidknobbeltjes. Deze knobbeltjes in de beginfase van gordelroos ontwikkelen zich binnen enkele uren als symptoom tot kleine jeukende huidblaasjes. Ze zijn aanvankelijk gevuld met een heldere vloeistof die troebel wordt naarmate de ziekte voortschrijdt.
De fase van huidblaren duurt maximaal vijf dagen. Na het barsten drogen de blaren binnen twee tot tien dagen uit. Er vormen zich vaak gelige korsten en de uitslag verdwijnt uiteindelijk als ze eraf vallen. Dit is de laatste fase of eindfase van gordelroos. Het duurt doorgaans twee tot vier weken voordat de huidveranderingen veroorzaakt door gordelroos verdwijnen.
Het is ook mogelijk dat gordelroos ontstaat zonder huiduitslag of blaren (alleen met pijn) en dat de gordelroos alleen een inwendig effect heeft. Artsen spreken dan van een “zoster sine herpete”.
Welk deel van het lichaam is aangetast?
De uitslag wordt meestal aangetroffen als een symptoom van gordelroos op de buik (inclusief de navel) of liezen, op de rug of op de borst of onder de borst. Op het bovenlichaam lijkt de uitslag van gordelroos vaak op een riem. Dit is waar de Duitse naam voor de ziekte vandaan komt.
In principe is het echter mogelijk dat herpes zoster alle delen van het lichaam aantast. Het hoofd, de hoofdhuid of de nek worden vaak aangetast. Bij andere mensen ontstaat gordelroos op de benen (bijvoorbeeld op het dijbeen, de heup of de achterkant van de knie), op de voet (voetzool), op de arm (onderarm, kromming van de arm, elleboog), onder de oksels, op de billen of op de hand (handrug, pols, vingers). De pijnlijke uitslag beperkt zich meestal tot één kant van het lichaam. Soms worden meerdere delen van de huid tegelijkertijd aangetast.
Het uiterlijk van gordelroos op het been verschilt bijvoorbeeld niet veel van de uitslag op de romp, behalve dat de puisten niet de typische gordelvorm hebben.
Als het immuunsysteem ernstig verzwakt is, kan de uitslag van gordelroos zich over het gehele oppervlak van het lichaam verspreiden. Deze gegeneraliseerde herpes zoster is dan moeilijk te onderscheiden van waterpokken.
Ongeacht het gebied is gordelroos even besmettelijk, ongeacht of de symptomen zich op de rug, de buik of buiten het bovenlichaam op het hoofd of gezicht voordoen, bijvoorbeeld op de mond of het voorhoofd.
Lees alles wat u moet weten over herpes zoster op het gezicht en de mogelijke complicaties in het artikel Gordelroos op het gezicht.
Gordelroos: onderzoeken en diagnose
Een zelftest voor gordelroos op basis van typische symptomen van de ziekte is niet voldoende. Bij vermoeden van gordelroos is het altijd raadzaam om naar uw huisarts of dermatoloog te gaan. Als het oog- of oorgebied aangetast is, raadpleeg dan een oogarts of een oor-, neus- en keelspecialist (KNO).
Het typische ziektebeeld, dat zelfs een leek als gordelroos kan herkennen, leidt de arts meestal snel tot een vermoedelijke diagnose van gordelroos: het beloop en de aard van de symptomen zijn kenmerkend voor de secundaire ziekte veroorzaakt door het varicella zoster-virus.
Vanwege de manier waarop gordelroos begint, is de diagnose echter soms moeilijk in de beginfase van gordelroos. De algemene symptomen van de ziekte en een eerste uitslag hebben veel mogelijke oorzaken. Bepaalde tests helpen dan om herpes zoster betrouwbaar te identificeren en andere ziekten met vergelijkbare symptomen (zoals herpes simplex) uit te sluiten. Er zijn twee manieren om gordelroos te herkennen:
Hoe wordt gordelroos behandeld?
De vervelende symptomen van gordelroos kunnen met medicijnen worden verlicht: pijnstillers zoals ibuprofen of paracetamol kunnen bijvoorbeeld helpen tegen de pijn. Deze hebben ook een antipyretisch effect. Indien nodig zal de arts ook sterkere pijnstillers voorschrijven.
Afhankelijk van het stadium wordt de uitslag behandeld met huidverzorgingsproducten. Omdat gordelroos vaak vreselijk jeukt, zijn er bijvoorbeeld zalven of tincturen beschikbaar om de jeuk te verzachten. Sommige preparaten zorgen er ook voor dat de blaren uitdrogen of dat de korstjes loskomen.
Vanwege de pijnlijke uitslag is douchen tijdens gordelroos toegestaan, maar de frequentie moet indien mogelijk worden verminderd. Zweetopwekkende activiteiten zoals sporten moeten ook worden vermeden tijdens gordelroos, tenminste totdat de blaren zijn genezen.
Naast deze puur symptomatische maatregelen wordt bij gordelroos ook een oorzakelijke behandeling toegepast: patiënten krijgen antivirale medicijnen (antivirale middelen) toegediend ter bestrijding van het varicella zoster-virus. Om veiligheidsredenen wordt dit alleen aanbevolen voor zwangere vrouwen en kinderen als het verloop van de ziekte gecompliceerd is.
Meer over de verschillende behandelmogelijkheden van gordelroos kun je lezen in het artikel Gordelroos – behandeling.
Hoe ontwikkelt gordelroos zich?
De prognose voor gordelroos is meestal goed. Bij de meeste mensen met een gezond immuunsysteem geneest het binnen een paar weken. Nadat de blaren zijn gebarsten, vormen ze een korst en valt de korst er na een paar dagen af. In tegenstelling tot waterpokken schamen patiënten zich meestal niet om te krabben, omdat de pijn hen daarvan weerhoudt.
Nadat de uitslag van de gordelroos is genezen, vormen zich soms littekens of vlekken die lichter of donkerder zijn dan de omliggende huid als er een zogenaamde pigmentstoornis is opgetreden.
Soms kan gordelroos tot complicaties leiden. Deze omvatten onder meer:
- Post-zoster-neuralgie: zenuwpijn in het eerder aangetaste huidgebied (post-herpetische neuralgie)
- Secundaire bacteriële infectie: de door de zoster beschadigde delen van de huid raken ook besmet met bacteriën.
- Pigmentatiestoornissen, bloedingen en smelten van de huid en littekenvorming
- Verlamming (parese) en sensorische stoornissen (paresthesie) in het getroffen gebied
- ontsteking van de hersenvliezen en de hersenen (meningitis of encefalitis) als de zoster het centrale zenuwstelsel aantast
Er wordt vooral gevreesd voor verspreide herpes zoster en besmetting van het centrale zenuwstelsel. Oudere mensen (ouder dan 50 jaar) en mensen met een immuundeficiëntie zijn bijzonder vatbaar voor complicaties bij gordelroos. Dit zijn onder meer HIV-positieve mensen en kankerpatiënten.
Bij mensen met een extreem verzwakt immuunsysteem kan gordelroos soms dodelijk zijn. Artsen raden daarom aan dat de getroffenen worden ingeënt tegen gordelroos.
Hoewel sommige mensen een angst voor kanker ontwikkelen als bij hen de diagnose gordelroos wordt gesteld, is er geen sterk verband gevonden tussen tumoren en gordelroos. Hoewel testen op HIV wordt aanbevolen bij jongere patiënten, gebruiken deskundigen daarom gordelroos niet als tumormarker.
Post-herpetische neuralgie
Bij maximaal 30 procent van de patiënten blijft de neuropathische zosterpijn aanhouden of steekt deze herhaaldelijk op nadat de uitslag is genezen. Artsen noemen dergelijke pijn, die soms jaren na gordelroos optreedt, post-zosterische neuralgie of post-herpetische neuralgie (PHN). Deze zenuwpijn na gordelroos komt vooral vaak voor als laat effect bij oudere patiënten op de schouder, nek of romp. Dit gevolg van gordelroos komt iets vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.
Gordelroos: zwangerschap en pasgeborenen
Als zwangere vrouwen gordelroos krijgen, is dit meestal geen probleem voor het ongeboren kind. Zelfs als gordelroos rond de uitgerekende datum optreedt, is er meestal geen gevaar, omdat de antistoffen van de zwangere vrouw op het ongeboren kind worden overgedragen. Hoe gevaarlijk gordelroos is, hangt sterk af van het immuunsysteem. Daarom is een eerste infectie met het varicella zoster-virus tijdens de zwangerschap gevaarlijk voor het ongeboren kind, omdat noch de zwangere vrouw, noch het kind immuniteit hebben.
In dit geval is er echter geen sprake van een infectie met gordelroos tijdens de zwangerschap, maar van een infectie met hetzelfde virus dat bij de eerste besmetting waterpokken veroorzaakt. In de eerste helft van de zwangerschap bestaat er een verhoogd risico op waterpokken die misvormingen en schade aan het ongeboren kind veroorzaken. Zelfs als gordelroos zelf niet besmettelijk is voor de baby, is een nieuwe infectie met het virus dat gordelroos veroorzaakt gevaarlijk voor baby's, omdat hun immuunsysteem nog niet volledig ontwikkeld is.
Lees ons artikel ‘Waterpokken en gordelroos tijdens de zwangerschap’ om erachter te komen waarom varicella voor de eerste keer gevaarlijk kan zijn voor moeder en baby, waarom dit niet het geval is bij gordelroos en hoe zwangere vrouwen die de ziekte hebben opgelopen, moeten worden behandeld.
Gordelroos: preventie
Meer informatie over immunisatie tegen varicella vindt u in het artikel Waterpokkenvaccinatie.
Er bestaat nu een geïnactiveerd vaccin tegen gordelroos. Het biedt een goede bescherming tegen de ziekte. In tegenstelling tot het eerder gebruikte levende vaccin bestaat het uit gedode ziekteverwekkers.
Meer over de vaccinatie tegen gordelroos leest u in het artikel Gordelroos vaccinatie.
Gordelroos of een varicella zoster-infectie kan niet worden voorkomen met een bepaald dieet.
