Kort overzicht
- Wat is de pest? Zeer besmettelijke infectieziekte overgedragen door knaagdiervlooien. Speelt tegenwoordig geen rol meer in Europa.
- Symptomen: Afhankelijk van de vorm, bijvoorbeeld hoge koorts, koude rillingen, gezwollen lymfeklieren, zwart/blauwachtige huidverkleuring, bloederig sputum.
- Oorzaak: Trigger is de bacterie Yersinia pestis, die wordt overgedragen door vlooienbeten en ook van persoon op persoon kan worden overgedragen. In zeldzame gevallen vindt infectie plaats door direct contact met geïnfecteerde knaagdieren. Bij longpest is druppelinfectie de belangrijkste transmissieroute. Risicofactoren zijn onder meer slechte hygiënenormen.
- Behandeling: antibiotica
- Prognose: goed als de therapie vroeg wordt gestart, anders is de ziekte meestal fataal.
Pest: Beschrijving
Mensen die besmet zijn met de pest kunnen de ziekteverwekker ook doorgeven aan andere mensen. Dit gebeurt vooral bij longpest. Het wordt overgedragen via druppelinfectie.
Een vaccin tegen de pest is in Duitsland niet beschikbaar.
Plaag: onder controle, maar niet uitgeroeid
Het risico om de pest op te lopen is vooral groot in gebieden waar met de pest besmette wilde knaagdieren leven. Volgens het Robert Koch Instituut is dit nu echter alleen het geval in beperkte endemische gebieden in Afrika, Azië, tropisch Midden- en Zuid-Amerika en het zuidwesten van de Verenigde Staten. De verspreiding van de pest wordt bevorderd wanneer veel mensen samenleven in een kleine ruimte en onder slechte hygiënische omstandigheden.
Grote epidemieën en pandemieën die in de Middeleeuwen miljoenen slachtoffers eisten, komen tegenwoordig echter niet meer voor.
Samen met cholera, pokken en gele koorts is de pest een van de vier quarantaineziekten zoals gedefinieerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Deze ziekten hebben een bijzonder bedreigend verloop en zijn uiterst besmettelijk.
Pest: Symptomen
De tijd tussen infectie met de pestziekte en het optreden van de eerste symptomen (incubatietijd) varieert aanzienlijk. Het varieert van een paar uur tot maximaal zeven dagen.
Kortom, er zijn drie verschillende hoofdvormen van pest bij mensen, sommige met verschillende pestsymptomen.
Builenpest
De builenpest, ook wel builenpest of zwarte dood genoemd, is de meest voorkomende en bekendste vorm van pest. Het wordt over het algemeen alleen overgedragen door vlooienbeten. Meestal verschijnen de eerste symptomen twee tot zes dagen na infectie.
- hoge koorts
- rillingen
- hoofdpijn
- algemeen gevoel van zwakte
Net als bij een blauwe plek worden de zwellingen van de lymfeklieren binnen enkele dagen blauw, waardoor het typische beeld van donkere bultjes bij pestpatiënten ontstaat. In zeldzame gevallen openen en lozen ze zeer infectieuze afscheidingen.
Als de lymfeklieren inbloeden, kunnen er complicaties optreden. Dit komt omdat er dan een risico bestaat dat bacteriën in het bloed of de longen terechtkomen. Dan kan een zogenaamde pest-sepsis of longpest het gevolg zijn. Beide vormen van de ziekte zijn ernstig en vaak fataal.
Longpest
De longpest ontwikkelt zich ofwel als een complicatie van de builenpest, ofwel als een “onafhankelijke” ziekte na overdracht van de ziekteverwekker van de pest via druppelinfectie: zieke mensen verspreiden kleine druppeltjes afscheiding in de omringende lucht wanneer ze spreken, hoesten of niezen. Deze druppeltjes bevatten pestbacteriën en zijn zeer besmettelijk. Wanneer gezonde mensen ze inademen, komen de bacteriën rechtstreeks in de longen terecht en veroorzaken ze een longpest.
Pest sepsis
In ongeveer tien procent van alle gevallen komen de pestbacteriën in het bloed terecht en veroorzaken ‘bloedvergiftiging’. Deze zogenaamde pest-sepsis treedt op als een complicatie van builenpest of longpest. Mogelijke symptomen zijn onder meer een dalende bloeddruk, hoge koorts, verwarring of lethargie en problemen met de spijsvertering.
Omdat de ziekteverwekkers zich via het bloed overal in het lichaam kunnen verspreiden, zijn de gevolgen van pest-sepsis gevarieerd en kunnen ze verschillende organen aantasten. Bijzonder gevaarlijk zijn stollingsstoornissen, omdat ze verband houden met bloedingen in het lichaam. Andere mogelijke gevolgen zijn hartfalen, vergroting van de milt en lever, en nierfalen.
Indien onbehandeld, leidt pest-sepsis tot falen van de bloedsomloop. Als de bloedstroom in het lichaam niet op peil kan worden gehouden, zal de patiënt sterven aan pest-sepsis.
Pest: oorzaken en risicofactoren
De pestbacterie is zeer besmettelijk. Het kan ook het menselijke immuunsysteem misleiden met een speciaal mechanisme: belangrijke afweercellen van het immuunsysteem zijn bepaalde witte bloedcellen. Ze kunnen indringers zoals bacteriën ‘opeten’ en zo een infectie stoppen. Dit geldt niet voor de pest: de ‘opgegeten’ pestbacteriën blijven zich eenvoudigweg delen binnen de verdedigingscellen.
Waar komt de pest voor?
Tegenwoordig bestaat de pest in veel landen niet meer. Dit komt omdat de hygiënenormen op veel plaatsen dramatisch zijn verbeterd. Gebrek aan hygiëne, ratten in huis en wonen in sloppenwijken zijn mogelijke risicofactoren voor de ontwikkeling en verspreiding van de pest. Tegenwoordig komt de pest nog steeds voor in de volgende regio’s:
- Afrika (vooral Centraal-, Zuid- en Oost-Afrika)
- Azië (vooral Rusland, Midden-Oosten, China, Zuidoost-Azië, Myanmar)
- Midden- en Zuid-Amerika (tropische en subtropische gebieden)
- Noord-Amerika (zuidwestelijke VS)
Pest: onderzoeken en diagnose
- Wat zijn precies uw symptomen?
- Hoe lang zijn de symptomen aanwezig?
- Heeft u onlangs gereisd? Zo ja, waarheen?
- Heeft u contact gehad met knaagdieren?
- Heeft u insectenbeten bij u opgemerkt?
- Bent u een laboratoriummedewerker op veiligheidsniveau S3 (dit zijn laboratoria waar pestbacteriën worden gekweekt voor monsterevaluatie)?
Hierna volgt een lichamelijk onderzoek. De arts zal onder andere de lymfeklieren palperen, op zoek naar zwelling en pijn. Soms hebben zich al de typische bulten van de builenpest gevormd, wat een duidelijke indicatie is. Bij longpest zijn de symptomen vaak minder duidelijk. Hoesten, bloederig sputum en koorts kunnen gemakkelijk verkeerd worden geïnterpreteerd als ernstige longontsteking.
Voor een definitieve diagnose moet de pestbacterie in het lichaam worden gedetecteerd. Om dit te doen, prikt de arts in een gezwollen lymfeklier, neemt een monster en stuurt dit voor analyse naar het laboratorium. Bij een vermoeden van longpest wordt wat sputum of een speekselmonster opgestuurd. Bij pest kunnen in deze afscheidingen of in het monstermateriaal van de gezwollen lymfeklieren de bacteriën die de ziekte veroorzaken worden opgespoord.
Plaag: behandeling
Zodra de diagnose pest is gesteld, wordt de patiënt geïsoleerd zodat hij niemand anders besmet. Zijn ziekenhuiskamer mag alleen worden betreden onder strikte veiligheids- en beschermingsvoorschriften. Elk onnodig contact met de patiënt wordt vermeden.
Tegenwoordig wordt de pest behandeld met antibiotica, bijvoorbeeld streptomycine, gentamycine, tetracyclines (bijvoorbeeld doxycycline) of chlooramfenicol. Artsen dienen het medicijn gewoonlijk eerst intraveneus toe via injectie en later in tabletvorm.
Na het starten van de antibioticatherapie moeten patiënten met builenpest minimaal twee dagen geïsoleerd blijven, patiënten met longpest minimaal vier dagen.
Pest: verloop van de ziekte en prognose
Als de builenpest op tijd wordt ontdekt en consequent wordt behandeld, is de prognose goed en overleven bijna alle patiënten (sterftecijfer: 10 tot 15 procent). Zonder behandeling sterft daarentegen 40 tot 60 procent van degenen die de ziekte oplopen.
Bij longpest en pest-sepsis zijn de overlevingskansen laag als patiënten niet snel worden behandeld. Als de arts echter op tijd de diagnose stelt en een antibioticakuur start, daalt het sterftecijfer voor deze twee vormen van pest aanzienlijk.
De pest in de Middeleeuwen
De pest is een van de grootste infectieziekten van de Middeleeuwen. In de volksmond wordt het ook wel de Zwarte Dood of de Zwarte Pest genoemd. De naam komt van het feit dat in de loop van de ziekte de huid zwart wordt en afsterft.
In de Middeleeuwen teisterden grote uitbraken van de pest Europa, waarbij honderden miljoenen levens werden geëist. Er zijn echter ook aanwijzingen dat de Zwarte Dood al lang vóór de middeleeuwen bestond. Het is echter onduidelijk of het werkelijk om een infectie met de bacterie Yersinia pestis ging.
Pestpandemie 1 (ca. 541 tot 750 n.Chr.): De eerste grote pestgolf in de Middeleeuwen duurt van ongeveer 540 tot 750 n.Chr. Het verspreidde zich vanuit Egypte over de Middellandse Zee naar Europa, zo ver zuidelijk als het huidige Frankrijk. Tijdens deze eerste grote pestpandemie stierven wereldwijd ongeveer 100 miljoen mensen, waaronder ongeveer de helft van de Europese bevolking. Er zijn veel theorieën over de sociaal-economische en politieke gevolgen van deze massale dood in Europa. Sommige historici brengen het in verband met de Arabische expansie naar Zuid-Europa.
Pestpandemie 2 (14e tot 19e eeuw): Tussen 1340 en 1350 was er een grote pestuitbraak in Centraal-Azië. De pest bereikte opnieuw Europa en Afrika via de handelsroute van de Zijderoute. De wereldbevolking kromp in deze periode van ongeveer 450 miljoen naar 350 miljoen mensen. De grote pestgolf eindigde een paar jaar nadat deze in Azië was begonnen. Tot de 19e eeuw bleven er in Europa echter kleine uitbraken plaatsvinden.
De zwarte pest: veranderingen in de geneeskunde
In de middeleeuwen was onderzoek naar doden bijvoorbeeld verboden. Vanwege de vele sterfgevallen door de pest werd dit algemene verbod echter langzaam opgeheven en werd het ontleden van lijken acceptabel. Deze omwenteling vertegenwoordigt een belangrijk moment in het medische begrip van het lichaam.
De volgende grote stap was het besef dat ziekten besmettelijk konden zijn en overgedragen konden worden door lichamelijk contact met zieke mensen. Het duurde echter nog eens 200 jaar voordat deze zogenaamde besmettingstheorie vaste voet kreeg.
Pas bij de derde grote plaag in de 18e en 19e eeuw werd de manier waarop de pest werd overgedragen eindelijk opgehelderd. Dit kwam doordat de kerkelijke opvatting (pest als straf van God) niet langer volstond als enige verklaring voor de bevolking. Dit zette de zoektocht naar meer seculiere verklaringen op gang. In 1894 slaagde de Zwitsers-Franse arts en bacterioloog Alexandre Yersin erin de pestbacterie op te sporen. Ter ere van hem kreeg het de wetenschappelijke naam: Yersinia pestis.
