Wat is penicilline?
Penicilline is een medicijn dat wordt verkregen uit culturen van de penseelschimmel Penicillium chrysogenum (oude naam: P. notatum). Naast penicilline, dat van nature in de schimmel voorkomt, bestaan er ook semi-synthetische of volledig synthetische (kunstmatig geproduceerde) vormen van deze werkzame stof.
Penicilline behoort tot de klasse van antibiotica. Dit zijn werkzame stoffen die vooral tegen bacteriën werken en daarom worden gebruikt om bacteriële infecties te behandelen.
De termen antibiotica en penicilline worden vaak als synoniemen gebruikt. In feite zijn penicillines echter slechts een subgroep van antibiotica. Andere vertegenwoordigers van antibiotica zijn macroliden, aminoglycosiden en carbapenems.
Wanneer wordt penicilline gebruikt?
Penicilline wordt gebruikt tegen infecties met gevoelige ziektekiemen. Belangrijke toepassingsgebieden van penicilline zijn onder meer:
- tonsillitis (ontsteking van de amandelen)
- Otitis media (ontsteking van het middenoor)
- Sinusitis (ontsteking van de sinussen)
- Bronchitis
- roodvonk
- meningitis (ontsteking van de hersenvliezen)
- Ontsteking van de binnenwand van het hart (endocarditis)
- Urineweginfecties
- Galweginfecties
- Botontsteking (osteomyelitis)
- Reumatische koorts
- Syphilis
- Gonorroe (gonorroe)
- listeriosis
- Tyfus- en paratyfuskoorts
- Bacteriële dysenterie (shigellose)
- “Bloedvergiftiging” (sepsis)
Voor de behandeling van de verschillende ziekten worden soms verschillende penicillines (zie hieronder) overwogen. Soms worden de antibiotica ook preventief voorgeschreven (bijvoorbeeld vóór een operatie).
Welke penicillines zijn er?
Er zijn veel verschillende penicillines, die verschillen in hun chemische structuur. De natuurlijke penicilline ontdekt door Alexander Fleming staat bekend als penicilline G. Dit is het meest voorkomende type penicilline.
Om het werkingsspectrum uit te breiden en resistentie te omzeilen, zijn er in de afgelopen decennia verdere varianten ontwikkeld. Ze worden gedeeltelijk of volledig synthetisch geproduceerd.
Belangrijke penicillines zijn:
- Penicilline F (penicilline I; δ2-pentenylpenicilline).
- Penicilline X (penicilline III; p-hydroxybenzylpenicilline)
- Penicilline K (penicilline IV; n-heptylpenicilline)
- Penicilline V (fenoxymethylpenicilline)
- Penicilline O (allylmercaptomethylpenicilline)
- Dihydroflavicine (n-amylpenicilline)
Afhankelijk van het werkingsspectrum wordt onderscheid gemaakt tussen penicillines met een smal spectrum en een breed spectrum.
Penicillines met een smal spectrum
Smalbandpenicillines zijn vooral effectief tegen Gram-positieve bacteriën. Deze groep actieve ingrediënten omvat:
- Penicilline G en langer werkende depotpenicillines zoals benzathine-benzylpenicilline (een zout van penicilline G dat nauwelijks oplosbaar is in water): Ze zijn zuurlabiel en moeten daarom intraveneus worden toegediend (als injectiespuit of infuus). Bij orale toediening zou maagzuur ze afbreken.
- Orale penicillines: Deze zijn zuurbestendig en kunnen daarom oraal worden toegediend. Ze omvatten penicilline V, propicilline en azidocilline (de laatste twee zijn tegenwoordig niet meer verkrijgbaar).
Penicillines met een breed spectrum
Breedspectrumpenicillines zijn niet alleen effectief tegen Gram-positieve maar ook tegen sommige Gram-negatieve bacteriesoorten. Deze agenten omvatten:
- Aminopenicillines: Ampicilline, amoxicilline.
- Acylaminopenicillines: Mezlocilline, Piperacilline
- Carboxypenicillines: Ze worden tegenwoordig niet meer gebruikt.
De penicillines die niet resistent zijn tegen het bacteriële enzym bèta-lactamase worden meestal gebruikt als combinatiepreparaat samen met een bèta-lactamaseremmer, bijvoorbeeld:
- Amoxicilline met clavulaanzuur
- Ampicilline met sulbactam
- Piperacilline met tazobactam
Hoe werkt penicilline?
Penicilline behoort tot de groep van de bètalactamantibiotica. Alle vertegenwoordigers van deze groep hebben een zogenaamde bèta-lactamring in hun chemische structuur.
Het penicilline-effect (dat wil zeggen het effect van alle bètalactamantibiotica) op delende ziekteverwekkers is daarom bacteriedodend.
Penicilline heeft geen effect op bacteriën die al volgroeid zijn, dat wil zeggen waarin geen celdeling meer plaatsvindt. Deze bacteriën worden geneutraliseerd door het immuunsysteem.
Penicilline is vooral effectief tegen Gram-positieve bacteriën (zoals streptokokken) en tegen sommige Gram-negatieve bacteriën (zoals meningokokken). Gram is een kleurstof die wordt gebruikt bij het microscopisch onderzoek van bacteriën. Afhankelijk van het feit of de onderzochte bacterie de kleurstof accepteert (Gram-positief) of niet (Gram-negatief), start de arts een passende antibioticatherapie.
Penicillineresistentie
Met betrekking tot penicilline is bij deze verdedigingsstrategie het enzym bèta-lactamase betrokken, dat door sommige bacteriesoorten wordt geproduceerd. Met dit enzym kunnen de ziektekiemen de bèta-lactamring van penicilline onderdrukken – en daarmee de bacteriedodende penicilline-werking.
Een dergelijke resistentie wordt door verschillende factoren bevorderd. Penicilline wordt bijvoorbeeld vaak in te korte of te lage doses ingenomen. Dan kunnen sommige bacteriën in het lichaam van de patiënt de behandeling overleven en hun ‘ervaring’ met de werkzame stof doorgeven.
Zo kan zich in de loop van de tijd resistentie ontwikkelen in volgende generaties bacteriën. Ook het onnodig gebruik van breedspectrumpenicillines – penicillines die effectief zijn tegen veel verschillende bacteriën – kan resistentie bevorderen.
Hoe penicilline wordt gebruikt
Penicillines worden gewoonlijk oraal ingenomen (bijvoorbeeld als penicillinetabletten) of rechtstreeks in een ader toegediend (intraveneus) (als injectie of infuus). Sommige preparaten (depotpenicillines) worden in een spier geïnjecteerd.
Orale preparaten bevatten zuurbestendige penicillines zoals azidozillin of penicilline V, die niet door maagzuur kunnen worden afgebroken. Niet-zuurresistente penicillines zoals penicilline G moeten daarentegen langs de maag worden toegediend (parenteraal) om hun effect te kunnen uitoefenen (d.w.z. als een infuus).
De dosering is afhankelijk van de werkzame stof, het type ziekte en de individuele kenmerken van de patiënt (lengte, gewicht, enz.). Het wordt bepaald door de arts en het is essentieel om zich eraan te houden.
Gebruiksduur
In ieder geval mogen patiënten niet zelfstandig beslissen hoe lang ze een penicillinemedicijn moeten gebruiken, maar moeten ze zich altijd houden aan de door de arts aanbevolen gebruiksduur. Alleen dan is verzekerd dat de medicatie goed kan werken.
Wat zijn de bijwerkingen van penicilline?
Penicillines worden over het algemeen zeer goed verdragen. Ze maken echter geen onderscheid tussen ‘slechte’ bacteriën (de binnendringende ziekteverwekkers) en de ‘goede’ bacteriën in de darmen (darmflora), die onder meer belangrijk zijn voor de spijsvertering.
Dienovereenkomstig zijn misselijkheid, braken en diarree mogelijke bijwerkingen van penicilline. Andere bijwerkingen die kunnen optreden zijn duizeligheid, verwarring en visuele en gehoorstoornissen.
allergie voor penicilline
Penicillines kunnen allergische reacties veroorzaken. Er wordt aangenomen dat dit bij 0.5 tot 2 procent van de behandelingen voorkomt.
Er moet onderscheid worden gemaakt tussen een zogenaamde pseudo-allergie en een penicilline-allergie. In dit geval treden tijdens de behandeling symptomen op die lijken op die van een allergische reactie (bijvoorbeeld roodheid of zwelling van de huid), maar die feitelijk bijwerkingen van het geneesmiddel zijn.
Penicilline-allergie niet altijd levenslang
Uit onderzoek blijkt dat mensen die eenmaal allergisch zijn voor penicilline, deze allergie niet noodzakelijkerwijs blijvend in stand houden. De volgende keer dat penicilline wordt ingenomen, treedt de allergische reactie mogelijk niet op.
Om deze reden moet er altijd een huidtest (priktest) en een bloedtest worden uitgevoerd voordat penicilline wordt toegediend – zelfs bij patiënten die als allergisch zijn geclassificeerd. Op deze manier kan worden uitgesloten dat zogenaamde allergielijders, die eigenlijk geen allergie meer zijn, een ander medicijn krijgen in plaats van de goed verdragen en zeer effectieve penicilline, die misschien minder geschikt is voor behandeling.
Waar moet bij het gebruik van penicilline rekening mee worden gehouden?
Penicillines mogen niet worden gebruikt als er overgevoeligheid is voor de betreffende werkzame stof. Bovendien moet bij overgevoeligheid voor penicillines rekening worden gehouden met het risico op kruisallergieën.
Daarnaast gelden voor sommige penicillines nog andere contra-indicaties. Een paar voorbeelden:
- Zowel amoxicilline als amoxicilline/clavulaanzuur zijn gecontra-indiceerd bij infectieuze mononucleosis (Pfeiffer-klierkoorts) en lymfatische leukemie.
- Flucloxacilline is gecontra-indiceerd bij infectieuze mononucleosis (Pfeiffer-klierkoorts), lymfatische leukemie, geelzucht en leverdisfunctie bij voorafgaande toediening van flucloxacilline.
Geneesmiddelinteracties
Geneesmiddelinteracties kunnen optreden bij gelijktijdig gebruik van penicilline en andere geneesmiddelen. Penicilline verhoogt bijvoorbeeld de werking van methotrexaat, een medicijn dat wordt gebruikt voor de behandeling van kanker en verschillende auto-immuunziekten zoals reumatoïde artritis.
Voordat artsen penicilline voorschrijven, verduidelijken artsen daarom altijd of een patiënt andere medicijnen gebruikt, en zo ja, welke.
Als algemene regel raden deskundigen aan om alcohol tijdens de behandeling met antibiotica volledig te vermijden. Dit komt doordat zowel het antibioticum als de alcohol door de lever worden afgebroken, waardoor het ontgiftingsorgaan dubbel wordt belast. Dit kan bijwerkingen veroorzaken of versterken. Bovendien wordt het lichaam verzwakt door de infectie en werkt het immuunsysteem op volle snelheid. Alcohol legt nog meer druk op het organisme, wat de genezing kan vertragen.
Veel antibiotica zijn niet compatibel met melk, omdat de componenten ervan de opname van de werkzame stoffen in de darm belemmeren. Dit geldt echter niet voor penicillines. Melk en melkproducten kunnen er doorgaans zonder problemen mee gecombineerd worden.
De arts of apotheker die u behandelt, kan u in meer detail uitleggen wanneer en hoe u uw penicillinegeneesmiddel moet innemen.
Leeftijdsbeperking
Penicilline kan vanaf de geboorte worden gebruikt om een bacteriële infectie te behandelen.
Zwangerschap en borstvoeding
Penicillines behoren tot de antibiotica bij uitstek tijdens zwangerschap en borstvoeding. Uit waarnemingen tot nu toe zijn geen aanwijzingen gebleken voor een schadelijk effect op de vruchtbaarheid.
Niettemin zal de arts vóór elk recept altijd het verwachte voordeel afwegen tegen het theoretische risico van de behandeling.
Wie heeft penicilline ontdekt?
Het zou nog tien jaar duren voordat de wetenschappers Howard Florey en Ernst Boris Chain het potentieel van het schimmelactieve ingrediënt penicilline voor de behandeling van infectieziekten bij mensen erkenden. Samen met Alexander Fleming ontvingen zij in 1945 de Nobelprijs voor de Geneeskunde voor hun werk.
