Kort overzicht
- Symptomen: overwegend asymptomatische infectie; bij pasgeborenen omvatten de symptomen geelzucht, retinitis en zwelling van organen met ernstige invaliditeit als gevolg; bij immuungecompromitteerde personen zijn ernstige symptomen mogelijk
- Oorzaken en risicofactoren: Infectie met humaan cytomegalovirus HCMV (HHV-5); overdracht via alle lichaamsvloeistoffen; risico voor zwangere vrouwen en immuungecompromitteerde personen.
- Diagnose: medische geschiedenis, gebaseerd op symptomen, antilichaamdetectie in bloed, PCR-onderzoek voor virusgenoom
- Behandeling: Meestal geen behandeling nodig; in ernstige gevallen virusremmende medicijnen (antivirale middelen); toediening van antilichamen
- Prognose: In ruim 90 procent van de gevallen zonder gevolgen; ernstige gevolgen mogelijk bij infectie vóór de geboorte met blijvende schade; indien onbehandeld met immuundeficiëntie, fatale afloop mogelijk
- Preventie: Geen vaccinatie mogelijk; immuungecompromitteerde en niet-geïnfecteerde zwangere vrouwen vermijden contact met kleine kinderen (onder andere beroepsverbod voor kleuterleidsters); toediening van antilichamen.
Wat is cytomegalie?
Nadat de CMV-infectie is genezen, blijven deze virussen levenslang in het lichaam. Dit is wat experts latentie of persistentie noemen. Als het immuunsysteem bijvoorbeeld ernstig verzwakt is door een andere ernstige ziekte, is het mogelijk dat de virussen vanuit hun latentietijd opnieuw activeren. Dan is het mogelijk dat ze een symptomatisch ziektebeeld van cytomegalie veroorzaken. In de overgrote meerderheid van de gevallen verloopt de infectie met het CM-virus echter volledig asymptomatisch.
De cytomegalovirussen worden wereldwijd gedistribueerd. Er bestaat een verband tussen het besmettingsniveau en de welvaart van de bevolking. In zogenaamde ontwikkelingslanden heeft ruim 90 procent van de bevolking antistoffen tegen cytomegalovirussen. In de geïndustrialiseerde landen van de westerse wereld ligt het besmettingspercentage bij kinderen tot zes jaar tussen de vijf en dertig procent en stijgt vanaf de puberteit met een toename van seksuele contacten tot wel 30 procent op volwassen leeftijd.
Wat is cytomegalie tijdens de zwangerschap?
Met 0.3 tot 1.2 procent van de getroffen pasgeborenen is cytomegalie de meest voorkomende congenitale virale infectie. Overdracht vindt al plaats van de moeder op het kind via de placenta. Dit gebeurt echter vooral wanneer de moeder tijdens de zwangerschap voor het eerst besmet raakt met de ziekteverwekker. Het komt ook voor wanneer een latente infectie wordt gereactiveerd door verzwakking van het immuunsysteem tijdens de zwangerschap. Bij een initiële infectie is het risico op overdracht veel groter (20 tot 40 procent in het eerste en tweede trimester, 40 tot 80 procent in het derde versus één tot drie procent in het geval van reactivatie).
Slechts één op de tien kinderen geboren met een reeds aangeboren cytomegalovirusinfectie vertoont symptomen. Vier tot zes van de tien symptomatisch geïnfecteerde kinderen lijden echter soms aan ernstige late gevolgen, waaronder ernstige handicaps.
Misvormingen zijn echter mogelijk in de eerste twee trimesters van de zwangerschap en ook het risico op vroeggeboorte is groter.
Wat zijn de symptomen?
De symptomen van cytomegalie variëren sterk van persoon tot persoon. De kracht van het lichaamseigen immuunsysteem is de beslissende factor. In de meeste gevallen vertonen immuungecompromitteerde geïnfecteerde personen helemaal geen symptomen. Bij een congenitale cytomegalovirusinfectie zijn soms ernstige beperkingen mogelijk.
Er wordt dus onderscheid gemaakt afhankelijk van het tijdstip van infectie en de leeftijd van de getroffen persoon:
Congenitale (connatale) cytomegalovirussymptomen.
Als ongeboren kinderen in de baarmoeder besmet raken met cytomegalie, is 90 procent van hen bij de geboorte asymptomatisch.
Er bestaat echter een risico op ernstige misvormingen bij de foetus, vooral als de infectie plaatsvindt in de eerste twee trimesters van de zwangerschap. Dit beïnvloedt bijvoorbeeld het cardiovasculaire systeem, het skelet en andere gebieden. Het risico op vroeggeboorte neemt ook toe bij CMV-infectie tijdens de zwangerschap.
In tien procent van de gevallen verschijnen de symptomen vanaf de geboorte, in sommige gevallen pas weken of maanden na de geboorte. Tien tot vijftien procent van alle aangeboren CMV-geïnfecteerde personen vertoont pas later in het leven schade zoals gehoorstoornissen.
- Laag geboorte gewicht
- Geelzucht (icterus)
- Vergrote lever en milt (hepatosplenomegalie)
- stollingsstoornissen
- waterhoofd
- Retinitis (ontsteking van het netvlies)
- Mircocephalie (schedel te klein)
- Bloedingen in de hersenen
Op latere leeftijd hebben kinderen vaak mentale en fysieke beperkingen, zoals leerproblemen of gehoorproblemen. Visuele beperkingen zijn ook mogelijke blijvende gevolgen.
Symptomen bij gezonde kinderen
Bij gezonde kinderen verloopt de CMV-infectie doorgaans asymptomatisch. Dit betekent dat er meestal helemaal geen tekenen van ziekte zijn.
Symptomen bij gezonde volwassenen
Bij verder gezonde volwassenen verloopt de cytomegalovirusinfectie in meer dan 90 procent van de gevallen asymptomatisch, of klagen patiënten over ongebruikelijke griepachtige symptomen zoals:
- Vermoeidheid al weken
- Gezwollen lymfeklieren (lymfadenopathie)
- @ Milde ontsteking van de lever (hepatitis)
Symptomen bij immuungecompromitteerde patiënten
- Fever
- Spier- en gewrichtspijn
- Ernstige longontsteking (longinfectie)
- Leverontsteking (hepatitis)
- Ontsteking van de galwegen (cholangitis)
- Hersenontsteking (encefalitis)
- Retinitis (ontsteking van het netvlies)
- Colitis (ontsteking van de dikke darm)
- Nierontsteking (vooral na transplantatie)
Oorzaken en risicofactoren
Het cytomegalovirus (CMV) is de veroorzaker van het cytomegalovirus. Het is een ziekteverwekker die uitsluitend bestaat uit een envelop met daarin een capsule en genetisch materiaal. Als het virus via uitstrijkjes, seksueel contact, bloedproducten of de luchtwegen het lichaam binnendringt, dringt het de individuele cellen binnen en vermenigvuldigt zich daarin. Daarbij worden deze cellen beschadigd en ontwikkelen ze zich tot gigantische cellen. Hieruit ontstond de naam van de ziekte: het Griekse woord ‘cytos’ betekent ‘cel’ en ‘megalo’ staat voor ‘groot’.
Het cytomegalovirus valt bijna alle organen aan, bij voorkeur de speekselklieren. De locatie in het lichaam waar de virussen levenslang blijven, is nog niet definitief vastgesteld. Het is waarschijnlijk dat sommigen van hen overleven in bloedvormende stamcellen.
Omdat het virus doorgaans de rest van hun leven in het lichaam van besmette personen blijft, is het in principe mogelijk dat virussen op elk moment worden uitgescheiden en dus worden overgedragen. De exacte mechanismen van virale latentie zijn nog niet definitief opgehelderd.
Risicofactoren voor cytomegalie
Zwangerschap is een bijzondere risicosituatie: wanneer een vrouw tijdens de zwangerschap voor het eerst met het cytomegalovirus wordt geïnfecteerd, raakt het ongeboren kind in 40 procent van de gevallen besmet. Het is waar dat 90 procent van de getroffen kinderen asymptomatisch is bij de geboorte. Tien tot vijftien procent van deze kinderen ontwikkelt echter in de loop van hun leven late complicaties, zoals gehoorstoornissen. De overige tien procent van de kinderen geboren met cytomegalie vertoont de helft aspecifieke, milde symptomen bij de geboorte, en de andere helft ernstige tekenen van de ziekte.
Onderzoeken en diagnose
Om de diagnose cytomegalie te stellen, zal uw arts u gedetailleerd vragen stellen over uw medische geschiedenis (anamnese). Hij of zij zal u bijvoorbeeld de volgende vragen stellen:
- Hoe lang heeft u zich ziek gevoeld?
- Ben je zwanger?
- Heeft u een onderliggende ziekte, zoals kanker of AIDS?
- Adem jij goed?
- Voelt u druk in uw bovenbuik?
Tijdens het lichamelijk onderzoek dat volgt, luistert de arts naar uw longen en palpeert hij de lymfeklieren in uw nek en buik. Daarnaast wordt de achterkant van uw oog gespiegeld (fundoscopie/oftalmoscopie) om eventuele retinitis op te sporen.
Voorbeeldonderzoek
Daarnaast neemt de arts een monster van uw lichaamsvloeistof af, dat in het laboratorium wordt onderzocht op cytomegalovirussen. Hiervoor zijn bloed, urine, bronchiaal vocht, vruchtwater of navelstrengbloed geschikt. Er wordt onderzocht of het bloed genetisch materiaal of oppervlakte-eiwitten van de cytomegalovirussen bevat, of antilichamen daartegen. Het virale genetische materiaal wordt in het laboratorium gedetecteerd door middel van PCR (polymerasekettingreactie).
Gehoortesten bij kinderen
Kinderen die tijdens de zwangerschap het cytomegalovirus hebben opgelopen, ondergaan idealiter met regelmatige tussenpozen een gehoortest, omdat gehoorstoornissen soms laat worden gediagnosticeerd.
Onderzoek tijdens de zwangerschap
Bij zwangere vrouwen die nog geen CMV-infectie hebben gehad (dat wil zeggen seronegatief zijn), is het mogelijk om tijdens de zwangerschap regelmatig het bloed te testen op antilichamen. Meestal is dit echter een aanvullende dienst die niet wordt gedekt door de wettelijke ziektekostenverzekering.
Mogelijke misvormingen bij de foetus als gevolg van CMV-infectie tijdens de zwangerschap kunnen worden opgespoord tijdens standaard echoscopisch onderzoek.
Behandeling
Hoe cytomegalovirus wordt behandeld, hangt voornamelijk af van de sterkte van het immuunsysteem en de ernst van de symptomen. Gezonde volwassenen met een goed functionerend immuunsysteem en dienovereenkomstig meestal alleen onkarakteristieke ziektesymptomen zoals vermoeidheid, krijgen meestal geen medicijnen.
Patiënten met een verzwakt immuunsysteem krijgen virustatica en hyperimmunoglobulinen.
Virustatica
Cytomegalie wordt behandeld met het virale medicijn ganciclovir. Het heeft sterke bijwerkingen omdat het een giftig effect heeft op de nieren en het beenmerg. Afhankelijk van hoe goed ganciclovir reageert, worden andere virale geneesmiddelen als alternatief gebruikt. Deze omvatten valganciclovir, de voorkeursbehandeling voor retinitis, cidofovir, foscarnet en fomivirseen. Vaak combineren artsen verschillende antivirale middelen om resistentie te voorkomen.
Zwangere vrouwen en moeders die borstvoeding geven, worden doorgaans niet met deze medicijnen behandeld. Pasgeborenen met cytomegalie worden alleen behandeld in speciale faciliteiten die ervaring hebben met de ziekte.
Hyperimmunoglobulinen
Een hyperimmunoglobuline bestaat uit antilichamen (bioengineered) die effectief zijn tegen een specifieke ziekteverwekker. In het geval van cytomegalie worden CMV-hyperimmunoglobuline-sera gebruikt. Deze worden zowel gebruikt bij immuungecompromitteerde patiënten als bij zwangere vrouwen waarvan wordt vermoed dat ze voor het eerst CMV hebben opgelopen.
Verloop van de ziekte en prognose
De tijd tussen infectie en het uitbreken van cytomegalie (incubatietijd) bedraagt ongeveer vier tot acht weken. Cytomegalovirussen blijven levenslang in het lichaam nadat de ziekte is overwonnen. Daarom kan de ziekte, vooral als het immuunsysteem verzwakt is, keer op keer uitbreken.
Patiënten met een intact immuunsysteem hebben een goede prognose en cytomegalie geneest meestal zonder gevolgen. Bij alle andere patiënten hangt de uitkomst van de ziekte af van het type en de ernst van de symptomen die optreden.
Cytomegalie bij pasgeborenen geneest bijvoorbeeld vaak zonder gevolgen, maar leidt in sommige gevallen tot blindheid, gehoorverlies of mentale retardatie. Bij immuungecompromitteerde patiënten kan een gegeneraliseerde infectie (dwz infectie van veel verschillende orgaansystemen) fataal zijn. Longontsteking in de context van cytomegalovirusinfectie is bijzonder gevaarlijk: het eindigt in ongeveer de helft van de gevallen met de dood.
het voorkomen
Verloop van de ziekte en prognose
De tijd tussen infectie en het uitbreken van cytomegalie (incubatietijd) bedraagt ongeveer vier tot acht weken. Cytomegalovirussen blijven levenslang in het lichaam nadat de ziekte is overwonnen. Daarom kan de ziekte, vooral als het immuunsysteem verzwakt is, keer op keer uitbreken.
Patiënten met een intact immuunsysteem hebben een goede prognose en cytomegalie geneest meestal zonder gevolgen. Bij alle andere patiënten hangt de uitkomst van de ziekte af van het type en de ernst van de symptomen die optreden.
Cytomegalie bij pasgeborenen geneest bijvoorbeeld vaak zonder gevolgen, maar leidt in sommige gevallen tot blindheid, gehoorverlies of mentale retardatie. Bij immuungecompromitteerde patiënten kan een gegeneraliseerde infectie (dwz infectie van veel verschillende orgaansystemen) fataal zijn. Longontsteking in de context van cytomegalovirusinfectie is bijzonder gevaarlijk: het eindigt in ongeveer de helft van de gevallen met de dood.
het voorkomen
Zwangere vrouwen die niet eerder het cytomegalovirus hebben opgelopen, wordt geadviseerd een strikte handhygiëne te handhaven wanneer ze in contact komen met jonge kinderen. Kinderen scheiden cytomegalovirussen uit in hun urine of speeksel, vaak zonder tekenen van ziekte te vertonen. Handen wassen met zeep of handdesinfectie op alcoholbasis kan het risico op infectie minimaliseren. Daarnaast geven artsen de volgende tips aan seronegatieve zwangere moeders van geïnfecteerde baby's:
- Kus uw kinderen niet op de mond.
- Gebruik niet hetzelfde bestek of dezelfde borden als uw kinderen.
- Gebruik niet dezelfde handdoeken of washandjes.
- Desinfecteer uw handen nadat u de neus van uw kind hebt afgeveegd of speelgoed hebt aangeraakt dat het eerder in de mond heeft gehad.
Het nemen van deze stappen zal het risico op cytomegalovirus voor zwangere vrouwen verminderen.