Al aan het einde van de 18e eeuw merkte de Londense arts Percival Pott op dat mannen die in hun jeugd als schoorsteenveger hadden gewerkt, zich ontwikkelden zaadbalkanker vaker dan de gemiddelde bevolking. Hoewel dergelijke opmerkingen over verbanden tussen (beroeps) contact met bepaalde stoffen en kanker kwam vaker voor, deze bevinding sloeg niet meteen aan.
Chemische stoffen bevorderen kanker
In 1918 slaagden twee Japanse wetenschappers erin dat voor het eerst zonder twijfel te bewijzen kanker kunnen worden geactiveerd door chemicaliën: ze bedekten konijnen met teer, waardoor ze werden verkregen huidkanker Tegenwoordig zuigen miljoenen rokers elke dag teer uit hun sigaretten in hun longen, en dat is waarom long kanker is de nummer één doodsoorzaak door kanker. Mannen krijgen het vaker dan vrouwen. Het ziektecijfer bij vrouwen neemt echter gestaag toe als gevolg van veranderingen in roken gedrag. Veel andere chemicaliën kunnen ook kanker veroorzaken.
Straling kan kanker veroorzaken
Straling, zoals ultraviolet (UV) licht of röntgenstraling, kan ook kanker veroorzaken, zo bleek niet lang na de ontdekking en het gebruik van röntgenstraling. Talrijke technici en wetenschappers die met de nieuwe methode van transilluminatie van lichamen werkten, ontwikkelden kanker. Marie Curie, tweevoudig Nobelprijswinnaar en mede-ontdekker van radioactiviteit, had ook deze pijnlijke ervaring. Ze stierf aan leukemie, een kanker van de bloed veroorzaakt door haar langdurige blootstelling aan radioactiviteit. Chemische stoffen en straling werken ook door genetische informatie te veranderen: chemische stoffen hebben een wisselwerking met het grote molecuul dat ons genetisch materiaal is, DNA. Ze veranderen het chemisch en veroorzaken dus ook een verandering in de informatie-inhoud. De stralen hebben hetzelfde effect: ze kunnen individuele "letters" van ons genetisch alfabet veranderen of ervoor zorgen dat de informatie uit elkaar wordt gescheurd.
Ames-test onderzoekt stoffen op hun kankerverwekkendheid
Deze verbanden worden ook duidelijk gemaakt door een test die is bedacht door de Amerikaanse wetenschapper Bruce Ames: hij evalueerde of chemicaliën kanker veroorzaken door te behandelen bacteriën met hen. Deze kunnen natuurlijk geen kanker krijgen, maar de chemicaliën veroorzaken veranderingen in het genetisch materiaal van de bacteriën dat kan worden gemeten. Een stof die een sterk mutagene werking heeft in bacteriën heeft ook een kankerverwekkende werking bij mensen. De zogenaamde Ames-test wordt nog steeds gebruikt om uit te zoeken of een chemische stof kankerverwekkend is (= kanker veroorzaakt) of niet.
Ook een ‘infectieziekte’?
Dat kanker ook 'besmettelijk' kan zijn, werd erkend door een van de vroege kankeronderzoekers, Francis Peyton Rous (1879-1970). Hij besmette kippen met een vloeistof die hij uit kippenzweren had geïsoleerd. Ook de (voorheen gezonde) kippen kregen kanker. Maar het duurde even voordat de oorzaak werd vastgesteld. Het was een virus, dat in dit geval een kankerverwekkende werking had. In mensen, virussen is nu ook bekend dat ze onder bepaalde omstandigheden kanker veroorzaken: deze omvatten HPV (humaan papillomavirus), dat verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van wratten Bovendien zijn waarschijnlijk bepaalde papillomavirussen verantwoordelijk voor de ontwikkeling van baarmoederhalskanker bij vrouwen. De hepatitis B-virus (HBV), aan de andere kant, triggers lever kanker. De reden voor het kankerverwekkende potentieel hiervan virussen ligt - nogmaals - in een wijziging van het menselijk genoom: in dit geval wordt het veranderd door louter de aanwezigheid van het virus. Deze komt de menselijke cel binnen en voegt zijn eigen (viraal) genetisch materiaal toe aan dat van de mens. Dit kan op verschillende manieren het controlesysteem verstoren dat de cel in zijn omgeving "bouwt", zodat deze zich begint te vermenigvuldigen.
Kun je kanker erven?
De naaister van de Amerikaanse patholoog Aldred S. Warthin meldde hem aan het einde van de 19e eeuw dat ze stervende was aan kanker omdat al haar familieleden dit lot ondergingen. In feite stierf de vrouw op relatief jonge leeftijd aan de ziekte. Warthin deed verslag van haar familie, die hij de 'kankerfamilie' noemde. Het idee dat in bepaalde families de neiging bestaat om kanker te krijgen, is dus ouder, maar kon pas in de tweede helft van de 20e eeuw nauwkeuriger worden vastgelegd. een verandering is al aanwezig in een gezin, dit vergroot de kans dat er een ziekte zal optreden. Afhankelijk van welk deel van het genetisch materiaal is gewijzigd, kunnen zeer verschillende kankersyndromen worden overgeërfd. De bekendste is erfelijk borstkanker, maar tal van andere organen kunnen ook worden aangetast.
Veel onderzoek, weinig therapie?
Kanker is na hart- en vaatziekten en ongevallen de derde belangrijkste doodsoorzaak in geïndustrialiseerde landen. Onderzoek naar de ziekte is al tientallen jaren aan de gang en er zijn enorme bedragen in dit onderzoek gestoken. Toch wordt de ziekte in veel gevallen nog steeds als ongeneeslijk beschouwd. Dus waarom is er nu zoveel bekend over de ziekte, maar kan deze nog steeds niet worden genezen? Hier spelen twee redenen een rol: de eerste is dat kanker wordt veroorzaakt door een defect in het genetisch materiaal. De meest voor de hand liggende oplossing zou daarom zijn om het genetisch materiaal van de defecte cellen te corrigeren. Dit blijkt echter erg moeilijk te zijn, aangezien er zoveel verschillende veranderingen kunnen optreden, en het op dit moment ook technisch nauwelijks mogelijk is om individuele cellen specifiek te behandelen met de gecorrigeerde genetische informatie. Een ander startpunt voor therapie zou zijn om specifiek de wild prolifererende, defecte cellen te vernietigen. Dit is precies wat er bij een chirurgische ingreep wordt gedaan. Het is echter veel moeilijker om dit met een medicijn te doen. Dit komt omdat bacteriën kunnen worden gedood door antibiotica zonder ernstige bijwerkingen op mensen, aangezien ze (biologisch gezien) heel anders zijn dan menselijke cellen, lijken kankercellen erg op hen. Daarom zal een stof die de kankercel ernstig beschadigt, ook de gezonde cellen ernstig aanvallen. Dit is ook de reden waarom veel kanker ontstaat drugs zulke sterke bijwerkingen hebben. Er moet dus nog wat onderzoek worden gedaan voordat alle verschillende soorten kanker te behandelen zijn.
